Odznaki to wyróżnienia określające przynależność do instytucji, organizacji, stowarzyszenia, klubu itp. Są one również świadectwem zainteresowań, zaangażowania, szczególnych zasług i osiągnięć w odniesieniu do określonej dziedziny życia społecznego.

Już w bardzo odległych czasach używano rozmaitego rodzaju odznak dla wyróżnienia pewnej grupy, bądź poszczególnych osób. Odznaki były wysoko cenione przez posiadaczy, a uroczyste nadawanie odbywało się zazwyczaj na różnego rodzaju imprezach, z zachowaniem ustalonego ceremoniału. Warunki zdobywania odznak oraz prawo do ich noszenia było określane specjalnymi przepisami, często w formie statutów bądź regulaminów nadawania. Z biegiem lat zwiększyła się liczba i różnorodność wszelkich odznak, przy czym ich kształt i rysunek symbolizował zwykle idee grup społecznych, które je tworzyły.

Tradycje nadawania odznak były i są nadal kultywowane w polskim ruchu turystycznym i krajoznawczym. Znamiennym przykładem zastosowania symboliki, o której była mowa, są znaczki Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (PTT) powstałego w 1873 r. pod nazwą Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie (GTT) i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK), powołanego w 1906 r.

Do naczelnych zadań PTT należało badanie i promocja polskich gór, ochrona flory i fauny górskiej, a zwłaszcza kozic i świstaków tatrzańskich oraz popieranie przemysłu górskiego. Elementy ODZNAKI ORGANIZACYJNEJ PTT, na której znalazła się głowa kozicy w góralskiej parzenicy, jednoznacznie ilustrują te cele. Pierwsza odznaka Towarzystwa Tatrzańskiego nawiązywała do austro-niemieckich odpowiedników – opierała się na wizerunku szarotki. W 1906 r. opracowano nowy wzór odznaki Towarzystwa, rezygnując z symboliki stosowanej w monarchii habsburskiej – odrzucono szarotkę, a projekt oparto na motywie sprzączki góralskiej z wpisanym weń rysunkiem głowy kozicy. Całości dopełniał napis: Towarzystwo Tatrzańskie i cyfry 1874. W 1933 r. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie wprowadziło nowy wzór odznaki. Wizerunek dotychczasowej odznaki został pomniejszony i wpisany w zielony, emaliowany otok z napisem: Pol.Tow.Tatrzańskie i przedzielonymi końcem sprzączki cyframi 1873 oznaczającymi rok założenia Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Autorem projektu odznaki był Bohdan Małachowski.

ODZNAKĘ ORGANIZACYJNĄ PTK zaprojektował w 1906 r. członek honorowy Towarzystwa płk Mikołaj Wisznicki (1870-1954). Wewnątrz koła umieszczony był obraz ruin zamku w Ogrodzieńcu, a więc miejsce, gdzie narodziła się myśl utworzenia Towarzystwa oraz stylizowany napis w kilku wierszach: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Warszawa i sygnatura projektanta. Na otoku umieszczono trzy małe herby Poznania, Krakowa i Warszawy. W 1909 r. logo PTK uległo pewnym zmianom. Wzór odznaki po przeprojektowaniu zyskał na „lekkości”. Pośrodku umieszczono wizerunek ruin zamku w Ogrodzieńcu okolony napisem Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Całość otaczał żelazny pierścień z herbami Warszawy (zabór rosyjski), Krakowa (zabór austriacki) i Poznania (zabór pruski) – stolic ziem pozostających pod zaborami. Znak PTK symbolizował więc zarówno jedność i nierozerwalność ziem polskich rozdzielonych między trzech zaborców, jak również główny cel działalności Towarzystwa – poznanie ziemi ojczystej, jej historii i kultury. Po II wojnie światowej, od 1946 r. PTK reaktywowało swoje struktury terenowe oraz zakładało nowe oddziały na tzw. Ziemiach Odzyskanych, m.in. w Gdańsku, Olsztynie, Zielonej Górze i Szczecinie. Warto tu wspomnieć, że symbolem integracji Ziem Odzyskanych z Macierzą miał być nowy wzór odznaki organizacyjnej uzupełniony o herb Szczecina, jednak nowej „blachy” nie zdołano już wykonać.

Po II wojnie światowej stworzono możliwości rozwoju różnych form wypoczynku i turystyki, PTT i PTK włączyły się w nurt nowego życia, nawiązując współpracę z organizacjami młodzieżowymi i związkami zawodowymi. Dojrzewała idea zjednoczenia społecznego ruchu turystyczno-krajoznawczego. Decyzję o połączeniu obu towarzystw podjęto 15 grudnia 1950 r. Powstało wówczas Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.

W Statucie PTTK określono m.in. wygląd ODZNAKI ORGANIZACYJNEJ PTTK, którą mogą nosić wszyscy członkowie Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.

Pierwsze odznaki sprawnościowe w Polsce, a zarazem jedne z pierwszych na świecie, zostały ustanowione w latach 30. XX w. Prekursorem był Polski Związek Narciarski, który w 1932 r. ustanowił Odznakę Górską, a w 1936 r. Odznakę Nizinną. Kolejnymi były Odznaka Kajakowa, ustanowiona w 1934 r. przez Polski Związek Kajakowy, i Górska Odznaka Turystyczna, ustanowiona w 1935 r. przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie.

Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze swoją działalność opiera na społecznej aktywności zrzeszonych w nim członków, ceni bezinteresowną pracę kadry społecznej oraz zaangażowanie pracowników jednostek organizacyjnych PTTK w realizację celów statutowych Towarzystwa. Dla uznania działalności i osiągnięć członków oraz jednostek organizacyjnych PTTK, Zarząd Główny PTTK w 1974 r. podjął uchwałę w sprawie „Systemu wyróżnień i odznaczeń członków i jednostek organizacyjnych PTTK”. System określa rodzaje i stopnie wyróżnień, odznaczeń i tytułów honorowych oraz tryb wnioskowania o ich nadanie, przyznawania i wręczania (w obecnym kształcie zatwierdzony uchwałą Zarządu Głównego PTTK nr 350/XVII/2012 z dnia 29 września 2012 r.)

Wyróżnienia mogą mieć formę listów gratulacyjnych, dyplomów, a wreszcie odznak i odznaczeń przyznawanych przez koła, kluby i oddziały PTTK oraz jednostki regionalne PTTK, a także (do momentu ich likwidacji w 1991 r.) Zarządy Wojewódzkie PTTK. Oddziały, koła i kluby PTTK mogą stosować dla swoich członków wyróżnienia, ustanowione uchwałami swoich władz.

Przykładem takich wyróżnień są m.in. ODZNAKA HONOROWA WARSZAWSKIEGO KLUBU GÓRSKIEGO (widoczna po lewej) nadawana przez Zarząd Warszawskiego Klubu Górskiego im. prof. Walerego Goetla działającego przy Oddziale Wolskim PTTK im. gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie, HONOROWA ODZNAKA „ZA ZASŁUGI DLA ODDZIAŁU WOLSKIEGO PTTK” nadawana przez Zarząd Oddziału Wolskiego PTTK w Warszawie i ODZNAKA „ZA ZASŁUGI DLA STOŁECZNEGO ZARZĄDU WOJEWÓDZKIEGO PTTK” – tzw. „Nike” nadawana przez Stołeczny Zarząd Wojewódzki PTTK w Warszawie (widoczne po prawej) oraz wiele innych, ustanowionych i przyznawanych głównie przez zarządy oddziałów i jednostki regionalne PTTK.

Innym przykładem jest DYPLOM i DOLNOŚLĄSKA ODZNAKA HONOROWA PTTK (widoczna po lewej) – wyróżnienie Porozumienia Oddziałów PTTK Województwa Dolnośląskiego nadawane za wyróżniającą się działalność oraz za osiągnięcia w dziedzinie rozwoju oraz popularyzacji turystyki i krajoznawstwa na terenie województwa dolnośląskiego, a także DYPLOM i ŚLĄSKA HONOROWA ODZNAKA PTTK (widoczna po prawej) nadawane przez Kapitułę Odznaczeń i Wyróżnień Rady Prezesów w imieniu Rady Prezesów Oddziałów PTTK Województwa Śląskiego w Katowicach. Odznka nadawana jest członkom PTTK z minimum 12-letnim stażem członkowskim w PTTK i działającym aktywnie przez okres co najmniej 8 lat, w tym 5 lat od otrzymania Dyplomu Rady Prezesów. Dyplom i Śląska Honorowa Odznaka PTTK na wniosek Oddziału PTTK mogą być przyznane również instytucjom lub osobom fizycznym, nie należącym do PTTK, za wieloletnią współpracę.

Rada Prezesów Oddziałów PTTK Województwa Śląskiego dla upamiętnienia zasług działaczy, którzy swą ofiarną i bezinteresowną pracą społeczną wnieśli i wnoszą trwały wkład w działalność Towarzystwa w upowszechnianiu turystyki i krajoznawstwa na terenie województwa, kontynuuje prowadzenie KSIĘGI ZASŁUŻONYCH DZIAŁACZY PTTK WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO, ustanowionej w 1977 r. przez Zarząd Wojewódzki PTTK w Katowicach.

Najwyższym wyróżnieniem w Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawczym jest HONOROWA ODZNAKA PTTK ustanowiona przez Zarząd Główny PTTK. Istniejąca od 1956 r. Honorowa Odznaka PTTK nadawana jest za specjalne zasługi w krzewieniu turystyki i krajoznawstwa, w trzech stopniach:

• brązowym – za 5 lat aktywnej działalności w kadrze PTTK ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego okresu działania, w tym 5 lat od otrzymania Dyplomu PTTK;

• srebrnym – za 8 lat aktywnej działalności w kadrze PTTK ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego okresu działania, w tym 5 lat od otrzymania Brązowej Honorowej Odznaki PTTK;

• złotym – za 10 lat aktywnej działalności w kadrze PTTK ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego okresu działania, w tym 5 lat od otrzymania Srebrnej Honorowej Odznaki PTTK.

Honorową Odznaką PTTK mogą być wyróżnione również jednostki organizacyjne Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (koła, kluby, oddziały i jednostki regionalne).

W 1974 r. wprowadzono dalsze wyróżnienia:

ODZNAKĘ „ZASŁUŻONY W PRACY PTTK WŚRÓD MŁODZIEŻY” nadawaną przez Zarząd Główny PTTK w trzech stopniach: brązowym, srebrnym i złotym, za odpowiednio – 4, 6 i 8 lat aktywnej działalności w PTTK wśród młodzieży.

ODZNAKĘ „25 LAT w PTTK”, za 25 lat stażu członkowskiego w Towarzystwie (do ww. nie zalicza się okresów karencji).

ODZNAKĘ „50 LAT w PTTK”, za 50 lat stażu członkowskiego w Towarzystwie (do ww. nie zalicza się okresów karencji) wprowadzono w 2000 r.

Wyróżnienia w postaci Odznaki „25 lat w PTTK” i Odznaki „50 lat w PTTK” przyznają władze kół i klubów za pośrednictwem oddziału PTTK, zarządy oddziałów PTTK, jednostki regionalne, władze naczelne PTTK, komisje, rady i zespoły PTTK.

Za działalność w Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawczym członkowie zwyczajni, wspierający oraz jednostki organizacyjne PTTK mogą zostać wyróżnieni DYPLOMEM PTTK oraz wieloma odznaczeniami. Dyplom PTTK przyznawany jest za 3 lata aktywnej działalności w towarzystwie oraz posiadanie wyróżnień koła, klubu i oddziału. Rodzaje wyróżnień PTTK oraz przywileje związane z ich posiadaniem omówione są w „Karcie praw i obowiązków członka PTTK”.

Za czynny i twórczy udział w działalności turystyczno-krajoznawczej młodzież do 21. roku życia może zostać wyróżniona ODZNAKĄ „ORLI LOT”. Odznakę nadają Zarządy oddziałów PTTK na wniosek jednostek organizacyjnych PTTK lub z własnej inicjatywy.

Ponadto w uznaniu wybitnych zasług na rzecz Towarzystwa, Walny Zjazd PTTK na wniosek Zarządu Głównego PTTK może członkowi zwyczajnemu nadać godność CZŁONKA HONOROWEGO PTTK, którą w 1981 r. otrzymał najznamienitszy spośród członków zwyczajnych Towarzystwa – Jan Paweł II. Godność Członka Honorowego PTTK nadawana jest członkom PTTK szczególnie zasłużonym dla rozwoju turystyki i krajoznawstwa w Polsce.

Pracownikom PTTK wyróżniającym się długoletnim stażem oraz wzorową pracą może być nadany tytuł honorowy i ODZNAKA „ZASŁUŻONY PRACOWNIK PTTK”, w dwóch stopniach: srebrnym i złotym. Odznakę nadają Zarządy oddziałów oraz jednostki organizacyjne PTTK za wzorowe przepracowanie w PTTK co najmniej, odpowiednio – 10 i 20 lat. Przewodnikom PTTK o długoletnim stażu i zasługach dla przewodnictwa może być nadany tytuł honorowy i ODZNAKA „ZASŁUŻONY PRZEWODNIK PTTK”. Odznakę nadaje Komisja Przewodnicka Zarządu Głównego PTTK za co najmniej 20-letnią aktywną działalność jako przewodnik turystyczny PTTK oraz 20-letnią działalność społeczną w strukturach PTTK na rzecz przewodnictwa.

Dla instytucji lub osób zasłużonych dla PTTK, a niebędących członkami i niepełniących funkcji w Towarzystwie, przeznaczony był MEDAL PTTK. Medal na wniosek jednostek organizacyjnych Towarzystwa nadawał Zarząd Główny PTTK. Obecnie osobom, instytucjom oraz organizacjom w kraju i zagranicą zasłużonym dla PTTK, a także członkom wspierającym PTTK mogą być nadane: DYPLOM HONOROWY PTTK „ZA POMOC I WSPÓŁPRACĘ” oraz MEDAL PTTK „ZA POMOC I WSPÓŁPRACĘ”.

W 2011 r. Zarząd Główny PTTK Uchwałą nr 190/XVII/2011 ustanowił wyróżnienie honorowe w postaci tytułu i medalu NAUCZYCIEL KRAJU OJCZYSTEGO, nadawane w uznaniu szczególnych zasług związanych z prowadzeniem systematycznej minimum 10-letniej pracy związanej z upowszechnianiem turystyki i krajoznawstwa wśród dzieci i młodzieży. Tytuł i medal nadaje Zarząd Główny PTTK. Pożądanym jest by kandydat do wyróżnienia był wcześniej uhonorowany Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Wyróżnienie nadawane jest jednokrotnie i wręczane z okazji Światowego Dnia Turystyki, Dnia Edukacji Narodowej, zakończenia roku szkolnego, lub ważnych uroczystości PTTK.

Tytuł i medal „Nauczyciel Kraju Ojczystego” z nr 1 otrzymał prof. dr hab. Kazimierz Denek – autor sformułowania będącego nazwą medalu. Było to podziękowanie za całokształt dokonań profesora. W 2012 r. tytułem i medalem uhonorowano Romana Henryka Orlicza – prezesa Koła PTTK nr 24 „Młodzi Silni Weseli” d. przy 108 GDH „Dreptaki” im. prof. Romana Kobendzy w Warszawie.

W 2016 r. w związku ze 110. rocznicą założenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, w celu wyróżniania i honorowania osób szczególnie zasłużonych dla rozwoju krajoznawstwa, Zarząd Główny PTTK Uchwałą nr 232/XVIII/2016 ustanowił ODZNAKĘ HONOROWĄ IM. ALEKSANDRA JANOWSKIEGO „ZA ZASŁUGI DLA KRAJOZNAWSTWA”. Odznaka przyznawana jest za co najmniej 20-letnie wszechstronne zasługi w społecznym propagowaniu i popularyzowaniu idei krajoznawstwa. Odznaka jest nadawana jednokrotnie, a w szczególnych przypadkach może być nadana pośmiertnie. Odznakę przyznaje Zarząd Główny PTTK. Decyzję o przyznaniu Odznaki w imieniu Zarządu Głównego podejmuje Kapituła Odznaczeń. Odznaka wręczana jest w szczególności podczas ważnych wydarzeń krajoznawczych, takich jak: Kongres Krajoznawstwa Polskiego, Centralny Zlot Krajoznawców (CZAK) czy Krajowa Konferencja Krajoznawców PTTK lub podczas obchodów rocznicowych związanych z jubileuszami krajoznawczymi.

W 2019 r. Zarząd Główny PTTK podjął Uchwałę nr 124/XIX/2019 w sprawie zatwierdzenia zmian w Regulaminie szkolenia i egzaminowania kandydatów na pilotów wycieczek oraz nadawania uprawnień pilota wycieczek PTTK. Uchwała zatwierdziła wzór ODZNAKI PILOTA WYCIECZEK PTTK, którą mogą posługiwać się Piloci wycieczek będący członkami PTTK. Zgodnie z Zarządzeniem Sekretarza Generalnego PTTK nr 1/XIX/2019 z dnia 26 czerwca 2019 r., wykonawcą i dystrybutorem Odznaki jest Oddział PTTK im. ks. ppłk. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu. Odznakę może nabyć jedynie pilot wycieczek PTTK, posiadający aktualną legitymację/identyfikator pilota wycieczek PTTK oraz opłaconą składkę członkowską PTTK.

Szczególnym wyróżnieniem dla najaktywniejszych członków i kadry PTTK było jednostopniowe odznaczenie resortowe – ODZNAKA „ZA ZASŁUGI DLA TURYSTYKI” (widoczna po lewej), nadawane w latach 1998-2002 przez prezesa Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki (UKFiT). Odznakę noszono na prawej stronie piersi.

Odznaczenie to zastąpiło jednostopniową ODZNAKĘ „ZASŁUŻONY DZIAŁACZ TURYSTYKI” (widoczna po prawej), nadawaną w latach 1960-1996 przez Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki (GKKFiT), od 1971 r. przyznawaną w trzech stopniach: brązowym, srebrnym i złotym, zniesioną w 1996 r. wraz z szeregiem innych odznaczeń ustanowionych i nadawanych w okresie PRL.

Od 2002 r. jednostopniowe odznaczenie resortowe w postaci ODZNAKI HONOROWEJ „ZA ZASŁUGI DLA TURYSTYKI” nadawane jest przez ministra właściwego do spraw turystyki, którym do 2007 r. był minister gospodarki, a obecnie jest minister sportu i turystyki. Odznaka jest szczególnym honorowym wyróżnieniem i może być nadawana obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej, obywatelom państw obcych oraz organizacjom lub innym instytucjom w kraju i za granicą w uznaniu ich zasług dla rozwoju polskiej turystyki i umacnianiu współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie. Odznakę nosi się zawieszoną na wstążce na lewej piersi, po orderach i odznaczeniach państwowych.

Upowszechniony system odznak turystyki kwalifikowanej i krajoznawczych obejmuje wszystkie dziedziny turystyki i krajoznawstwa. We wszystkich dyscyplinach turystycznych wprowadzono system wielostopniowych odznak, zachęcających do uprawiania turystyki, a także stanowiących dowód umiejętności i doświadczenia turystycznego. Zasady zdobywania odznak zawarte są w regulaminach, opracowanych dla poszczególnych odznak. Regulaminy umieszcza się w specjalnych „książeczkach”, służących do zbierania potwierdzeń na trasach wędrówek i do obliczania uzyskanych punktów.

Większość „książeczek” przeznaczonych do zdobywania odznak turystyki kwalifikowanej zawiera regulaminy tych odznak. Regulaminy większości odznak krajoznawczych przewidują dowolną formę udokumentowania odbytych wędrówek i wykonanych zadań. Najczęściej są to samodzielnie wykonane „kroniki”, „dzienniczki” lub „karty potwierdzeń” i nie mają regulaminów. Jeżeli „książeczka” nie zawiera regulaminu odznaki upublicznia się go w inny sposób, np. w odrębnych publikacjach, czasopismach branżowych, stronach internetowych oraz siedzibach jednostek ustanawiających odznakę. Regulaminy niektórych odznak krajoznawczych dopuszczają elektroniczną wersję „kroniki”, np. w formie prezentacji multimedialnej.

Regulaminy odznak są często umieszczane na stronach internetowych odpowiednich jednostek organizacyjnych PTTK, a dla niektórych odznak stworzono odrębne strony. Przykładem może tu być oficjalna strona ODZNAKI KRAJOZNAWCZEJ WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO, zatwierdzona przez Kujawsko-Pomorskie Kolegium Instruktorów Krajoznawstwa PTTK, a sfinansowana ze środków Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego oraz strona Google Maps z mapą prezentującą wszystkie obiekty wymagane do zwiedzenia na ODZNAKĘ KRAJOZNAWCZĄ POLSKI, wymienione w KANONIE KRAJOZNAWCZYM POLSKI.

Według założeń statutowych PTTK tworzy i upowszechnia system odznak służących rozwojowi zainteresowań krajoznawczych, kultury fizycznej i kultury wędrowania. Zdobywanie odznak jest dobrym sposobem nabywania wiedzy oraz wyrabiania pewnych nawyków i umiejętności. Regulaminy odznak, zawierające liczne wymagania krajoznawcze, pozwalają na równoważenie w turystyce kwalifikowanej elementów sportowych i poznawczych. Odznaki w PTTK mogą być zdobywane lub nadawane za szczególne osiągnięcia w dziedzinie turystyki i krajoznawstwa. Nie trzeba jednak być członkiem PTTK, aby zdobywać te odznaki, wystarczy chęć uczestniczenia w „zabawie” polegającej na zdobywaniu odznak.

Dzięki zdobytym odznakom milsze stają się wspomnienia z odbytych wycieczek i wielodniowych wypraw, bo udokumentowane są w książeczkach, które zdobywający odznakę prowadzi według regulaminu danej odznaki. Jest to „zabawa” na wiele lat, ponieważ większość odznak posiada kilka stopni. Niektóre odznaki można zdobywać równocześnie z innymi, np. GÓRSKĄ ODZNAKĘ TURYSTYCZNĄ (GOT), czy ODZNAKĘ TURYSTYKI PIESZEJ (OTP) można zdobywać razem z ODZNAKĄ KRAJOZNAWCZĄ „TURYSTA PRZYRODNIK”. Książeczkę Odznaki „Turysta Przyrodnik” warto też mieć przy sobie, gdy zdobywa się inne odznaki krajoznawcze, bo zawsze jest okazja zwiedzić jakiś obiekt przyrodniczy na trasie wycieczki krajoznawczej.

Projekt, wykonanie i webmastering
Roman Henryk Orlicz Koło PTTK nr 24 „MSW”
Zawartość serwisu dostępna na licencji
CC BY-SA 3.0 PL