BIEBRZAŃSKI PARK NARODOWY, utworzony w 1993 roku obejmuje znaczną część Kotliny Biebrzańskiej i Biebrzę prawie na całej długości. Jest rozciągnięty wzdłuż rzeki Biebrza, obejmując największy i najbardziej naturalny w Europie kompleks torfowisk niskich, z kilkumetrową warstwą torfu i z niewielkim udziałem torfowisk przejściowych i wysokich. Klimat z długą, mroźną zimą, późnowiosennymi oraz wczesnojesiennymi przymrozkami, częstymi mgłami; skrócony okres wegetacyjny. Jej szeroka dolina ma przewężenia w okolicach Sztabina i Osowca.

W parku zachowała się bardzo zróżnicowana roślinność, wyrosła zgodnie z naturalnymi warunkami środowiska. Wyróżniono aż 45 zespołów roślinnych, w tym niemal wszystkie spotykane w Polsce zbiorowiska wodne, bagienne i torfowiskowe, 7 zespołów roślinnych o charakterze borealnym (właściwych dla obszarów północnych), jak: zarośla brzozy niskiej, bór sosnowy z turzycą strunową w runie, las świerkowo-sosnowy. Spośród stwierdzonych około 680 gaunków roślin naczyniowych 82 są objęte ochroną gatunkową bądź znajdują się na liście gatunków rzadkich, wymierających, zagrożonych, 17 gatunków to rośliny borealne i relikty glacjalne, jak: brzoza niska, wierzba lapońska, gnidosz król., skalnica torfowiskowa, turzyca strunowa, 8 gatunków mszaków. Zachowała się również naturalna strefowość zbiorów roślinności. Wyróżnia się 4 strefy poprzeczne i 3 ciągnące się wzdłuż rzeki. Bezpośrednio do rzeki przylega strefa zespołów szuwarowych, a za nią rozciąga się rozległa strefa turzycowisk. Poza zasięgiem wód wylewowych znajduje się strefa mechowisk, a na krańcu kotliny, najdalej od rzeki, rosną zbiorowiska olszu bagiennego. Wzdłuż rzeki wyróżniamy strefę torfową, poniżej mułowo-torfową, a w dolnej części doliny strefę mułową i madową. Naturalne umiejscowienie zbiorów roślinności zachowane w Biebrzańskim Parku Narodowym jest swoistym wzorcem, do którego przyrównuje się stopień naturalności zbiorów roślinności w innych dolinach rzek nizinnych.

Wyjątkowa w skali europejskiej ostoja ptaków wodnych i błotnych. Znajdują tu schronienie 263 gatunki ptaków lęgowych, żerujących, a także wypoczywających w czasie corocznych wędrówek. Spośród 56 gatunków uznanych w Polsce za zagrożone 21 gnieździ się w Parku, np.: bielik, orzeł przedni, orlik grubodzioby, gadożer, puchacz oraz kaczki – rożeniec, świstun, podgorzałka. Szczególne jest znaczenie parku dla ptaków związanych ze środowiskiem wodnym. Dla wielu z nich (np. dla wodniczki, dubelta, bekasika, bataliona, mewy białej, cietrzewia – na zdjęciu po prawej) park jest najważniejszym w Europie obszarem lęgowym, ponieważ w miarę ubytku bagien tracą one podstawę swego bytu. Bagna biebrzańskie są jedyną ostoją zapewniającą trwałość populacji tych gatunków w środkowej Europie. Z tego ważnego powodu obszar parku biebrzańskiego został objęty międzynarodową konwencją chroniącą obszary błotne i lęgowiska ptaków RAMSAR.

Bogatą faunę parku reprezentują: łoś – na zdjęciu po lewej (ostoja chroniona od utworzenia w 1957 roku rezerwatu ścisłego), jeleń, sarna, dzik, wilk, lis, bóbr, wydra, zając szarak, z gryzoni orzesznica i smużka, ryjówki oraz wiele gatunków bezkręgowców (motyli, pająków, gadów, płazów).

Biebrzański Park Narodowy jest też oczywiście atrakcyjnym rejonem turystycznym. Na terenie parku wytyczono wiele tras dla turystów pieszych oraz 2 szlaki wodne. Są pola namiotowe, jest wypożyczalnia sprzętu wodnego i punkt informacji turystycznej, a główny punkt dojazdowy stanowi Osowiec, mający bezpośrednie połączenie kolejowe z Warszawą, Białymstokiem, Ełkiem i Grajewem. BPN zastąpił Biebrzański Park Krajobrazowy, utworzony w 1989 roku. Siedziba dyrekcji znajduje się w Osowcu.

Położenie i powierzchnia

Biebrzański Park Narodowy położony jest w północno-wschodniej części Polski, w obecnym województwie podlaskim. Jest to największy park narodowy w Polsce o powierzchni 59.223 ha. Obszary leśne w Parku zajmują 15.544 ha, grunty rolne – 18.180 ha, a nieużytki – słynne Bagna Biebrzańskie, w rzeczywistości najbardziej cenne przyrodniczo ekosystemy – 23.428 ha. Wokół Parku utworzono otulinę o powierzchni 66.824 ha. Ochronie ścisłej podlega obszar 5.075 ha (w tym dawny rezerwat Czerwone Bagno). Ze względu na niespotykane w Europie tereny bagienno-torfowe oraz bardzo zróżnicowaną faunę, a w szczególności bogaty świat ptaków, park został umieszczony w 1995 r. na liście obszarów chronionych konwencją RAMSAR.

Geologia i geomorfologia

Biebrzański Park Narodowy obejmuje znaczną część Kotliny Biebrzańskiej – wielkiego obniżenia terenu o długości ponad 100 km. Wypełnia ją kilkumetrowa warstwa torfu. Jest to największy i najbardziej naturalny w Europie Środkowej kompleks torfowisk o powierzchni około 90.000 ha. Dolina Biebrzy jest otoczona ze wschodu, południa i zachodu przez wysoczyzny morenowe – Białostocką, Kolneńską i Wysokomazowiecką – utworzone podczas zlodowacenia środkowopolskiego. Na północy Dolina sąsiaduje z Sandrem Augustowskim i Grajewskim  uformowanymi podczas ostatniego zlodowacenia – Bałtyckiego. W Dolinie Biebrzy wyróżnia się trzy odrębne jednostki geomorfologiczne zwane basenami: Północny obejmujący dolinę na wschód od Sztabina, Środkowy – od Sztabina do Osowca i Południowy od Osowca do ujścia Biebrzy do Narwi.

Basen Północny, zwany też Basenem Górnym Biebrzy obejmuje 40-kilometrowy odcinek doliny o szerokości 1-3 km. Złoża torfu osiągają tu miąższość 3-6 m i miejscami są podścielone gytią. Cechą charakterystyczną rzeźby terenu Basenu Górnego jest obecność ostańców morenowych. Basen Środkowy ma kształt zbliżony do trapezu o wymiarach 20 x 40 km. Jest to kompleks torfowisk o powierzchni około 45.000 ha i miąższości torfu 1-3 m. W północnej jego części pod złożami torfu zalega piasek i żwir, a w południowej osady wodne i glina. Basen Środkowy wyróżniają otoczone torfowiskami rozległe piaszczyste wydmy ukształtowane w wyniku procesów eolitycznych. Kanał Augustowski, Woźnawiejski, Rudzki (wybudowane w pierwszej połowie XIX w.) znacznie zmieniły układ hydrologiczny tej części doliny, powodując trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych i przesuszenie torfowisk. Basen Południowy, najbardziej naturalny w dolinie Biebrzy, zwany też Basenem Dolnym Biebrzy ma kształt rynny o długości 30 km i szerokości 12-15 km. Torfowiska o miąższości torfu 1-2 m zajmują tu powierzchnię około 21.000 ha. Charakteryzuje się obecnością pasa wydm w części północno-wschodniej oraz niewielkich wyniesień mineralnych (wydm, grądzików). Wzdłuż koryta rzeki rozciąga się strefa mułowa szerokości 1-2 km z licznymi starorzeczami i zakolami.

Wody

Rzeka Biebrza stanowi główną oś hydrologiczną Parku (152,5 km długości w granicach Parku). Jest to rzeka o typowo nizinnym charakterze z niskimi spadkami (średni spadek zwierciadła wody Biebrzy od źródeł do ujścia wynosi 0,36 %), silnie meandrująca z licznymi zakolami i starorzeczami. Szerokość koryta Biebrzy wynosi od kilku metrów w Basenie Północnym do kilkunastu w jej dolnym biegu. Powierzchnia zlewni Biebrzy wynosi 7.051,2 km². Dolina Biebrzy zasilana jest zarówno wodami powierzchniowymi, jak też wodami podziemnymi: naporowymi z dna doliny oraz wypływającymi z rozciętych warstw wodonośnych wysoczyzn morenowych otaczających dolinę. Sposób zasilania wodą, a także jej trofizm decydują o charakterze siedlisk Parku.

Roślinność

Szata roślinna parku odznacza się dużą różnorodnością, wysokim stopniem naturalności i obecnością wielu rzadkich gatunków. Sprzyjające warunki rozwoju znajdują tu rośliny pochodzenia północnego i relikty glacjalne, reprezentowane przez 17 gatunków roślin naczyniowych m.in.: brzozę niską, wierzbę lapońską, wełnianeczkę alpejską, gnidosza królewskiego, skalnicę torfowiskową, turzycę strunową i 8 gatunków mszaków. Dotychczas w dolinie Biebrzy stwierdzono występowanie ponad 920 gatunków roślin naczyniowych, z których 67 jest objętych prawną ochroną gatunkową w Polsce, zaś 45 znalazło się na „Czerwonej Liście Roślin Naczyniowych Zagrożonych w Polsce” jako gatunki ginące bądź zagrożone wyginięciem (m.in. kosaciec bezlistny, szachownica kostkowata, fiołek torfowy, wełnianeczka alpejska i wierzba borówkolistna). Według dotychczasowych danych w dolinie Biebrzy występują zbiorowiska 73 zespołów roślinnych, w tym niemal wszystkie zbiorowiska siedlisk wodnych, bagiennych i torfowych spotykane w Polsce. Szczególnie cenna jest duża grupa zbiorowisk turzycowo-mszystych i mechowiskowych, w których licznie spotyka się gatunki zanikające w innych częściach kraju. Wyrazem borealnych wpływów klimatycznych jest obecność 7 zespołów roślinnych o borealnym charakterze, m.in.: zarośli brzozy niskiej, mechowiska złocieńcowego z wełnianeczką alpejską, boru sosnowego z turzycą strunową, olsu świerkowo-olszowego.

Ogromnym walorem doliny Biebrzy jest zachowana dwukierunkowa strefowość ekologiczna tj. poprzeczna i podłużna strefowość siedliskowo – roślinna uwarunkowana różnymi stosunkami hydrologicznymi. Najlepiej wykształcona jest ona w Basenie Dolnym doliny Biebrzy i dość ewidentnie w Basenie Środkowym. Niezwykle interesujące pod względem bogactwa są liczne wyspy mineralne („Grądy”, „Grądziki”).

Zwierzęta

Dolina Biebrzy jest unikatową w skali Europy enklawą dla ptaków wodno-błotnych. Obserwowano tu dotychczas 271 gatunków ptaków, w tym 181 gatunków jako lęgowe. Spośród 56 gatunków uznanych w Polsce za ginące lub zagrożone wyginięciem 17 gnieździ się w parku, np.: dubelt, wodniczka, rybitwa czarna, rybitwa małoskrzydła, orlik grubodzioby. Dla niektórych z nich Bagna Biebrzańskie są jedną z ostatnich ostoi gwarantujących utrzymanie się ich populacji w Europie Środkowej. Dla wielu grup fauny dane są wciąż niekompletne i wymagają uzupełnienia. Na obszarze parku stwierdzono występowanie 48 gatunków ssaków w tym 10 gatunków nietoperzy i rzadką w Polsce popielicę, 12 gatunków płazów, 5 gatunków gadów i 37 gatunków ryb. Fauna bezkręgowców jest słabo poznana. Jak dotąd zarejestrowano tu występowanie: 788 gatunków motyli, 699 gatunków chrząszczy, 450 gatunków pająków oraz 339 gatunków bezkręgowców z innych grup systematycznych.

Zagrożenia

Głównym zagrożeniem walorów przyrodniczych Parku jest odwodnienie terenu i zaniechanie ekstensywnego użytkowania łąk bagiennych. Pierwsze z wymienionych powoduje przesuszenie torfowisk i ich mineralizację oraz zmianę roślinności w kierunku charakterystycznej dla siedlisk bardziej suchych. Zaniechanie wypasu bydła oraz wykaszania zbiorowisk turzycowych i turzycowo-mszystych przez miejscowych rolników (właścicieli gruntów) umożliwia ekspansję zakrzaczeń i roślinności drzewiastej. W celu zahamowania sukcesji oraz utrzymania cennych, przejściowych jej stadiów stosuje się w ograniczonym zakresie ochronę czynną. W związku z tym, iż w posiadaniu prywatnych właścicieli znajduje się 46% powierzchni Parku funkcjonowanie gospodarki rolnej zgodnej z ustalonymi celami ochrony jest szczególnie istotne dla Parku.

Turystyka

Na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego udostępniono szlak wodny rzeką Biebrzą (135 km) i Jegrznią z Rajgrodu, oznakowano 14 lądowych szlaków turystycznych (o łącznej długości – 419,8 km) oraz szlak rowerowy (19,5 km). Na kilku z nich wybudowano wieże i pomosty widokowe oraz położono kładki, ułatwiające przejście po grząskim terenie. W pobliżu Dyrekcji BPN, przy stacji kolejowej Osowiec zlokalizowany jest Terenowy Ośrodek Edukacyjny wyposażony w wieże widokowe, pomosty obserwacyjne, kładki i tablice informacyjne. Pola biwakowe w Osowcu, Barwiku i Grzędach posiadają wiaty turystyczne. Najlepiej zagospodarowane jest pole biwakowe w Osowcu wyposażone w toalety i prysznice, sezonowo czynne są 4 pokoje 2 i 3 osobowe. Chętni mogą skorzystać z wypożyczalni sprzętu wodnego (25 kajaków i 4 łodzie kanadyjki). Najatrakcyjniejsze pod względem przyrodniczym są szlaki w okolicach leśniczówki Barwik oraz w pobliżu leśniczówki Grzędy (niebieski, czerwony, zielony). Z myślą o turystach, w leśniczówce Grzędy przygotowano 6 pokoi dwu i trzyosobowych (rezerwacja miejsc – tel. 0-502584903), 2 łazienki z prysznicami i ciepłą wodą oraz aneksem kuchennym (lodówka, kuchenka gazowa, naczynia), gdzie samodzielnie można przygotować posiłki.

Największą grupę wśród turystów stanowią uczestnicy spływów, obserwatorzy ptaków z Europy Zachodniej oraz uczniowie szkół podstawowych i średnich. Przeszkolono 40 przewodników po BPN  przygotowanych do obsługi grup szkolnych oraz turystów zachodnich (jęz. angielski i niemiecki). W rejonie Parku funkcjonuje 66 gospodarstw gościnnych.