ZAŁĄCZNIK NR 2
DO REGULAMINU OTK PTTK POLSKIE „NAJ”

LISTA DODATKOWA

Wykaz obiektów:

1. Apteka Rektorska na Starym Mieście w Zamościu, Rynek Wielki 2 (najstarsza nieprzerwanie działająca do dziś apteka w Polsce); założona w 1609 r. przez Szymona Piechowicza – profesora Akademii Zamojskiej, woj. lubelskie.

2. Antykwariat Kamiński na Starym Mieście w Krakowie, ul. św. Jana 3 (najstarszy nieprzerwanie działający antykwariat w Polsce), w 1934 r. Stefan Kamiński w prowadzonej przez siebie księgarni „Nauka i sztuka” przy ul. Podwale 6 w Krakowie (ob. Główna Księgarnia Naukowa) utworzył dział sprzedaży książki używanej, od 1951 r. siedziba antykwariatu mieści się w nowym lokalu przy ul. św. Jana 3 (d. księgarnia Teodora Gieszczykiewicza założona w 1893 r.); na półkach znajdują się m.in. książki z dziedziny literatury, historii, geografii, sztuki i religii oraz stare grafiki, mapy i pocztówki, a także wydania bibliofilskie, starodruki i stare czasopisma.

3. Aquapark Wrocław z 2008 r. na osiedlu Huby, ul. Borowska 99 (najliczniej odwiedzany park wodny w Polsce – ponad 1,5 mln osób rocznie, co plasuje park na trzecim miejscu w Europie); kompleks basenów o różnej głębokości i temperaturze wody, baseny rekreacyjne kryte i zewnętrzne, basen sportowy, saunarium oraz klub fitness i siłownia, pow. 3.558,8 m².

4. Arboretum, ogród dendrologiczny:

   1. Arboretum Wirty nad Jeziorem Borzechowskim Wielkim w Wiratach na Kociewiu, oddział 37 leśnictwa Wirty, na terenie Nadleśnictwa Kaliska – ogród dendrologiczny założony w 1875 r. przez Wilhelma Oswina Theodora Puttricha, nadleśniczego Nadleśnictwa Wirty (najstarsze leśne arboretum w Polsce), pow. 33,61 ha, 39 kwater, ok. 145 gat. odmian i form roślin iglastych oraz 310 gat. liściastych, m.in. jedyny w Polsce okaz orzecha pośredniego (mieszanka orzecha włoskiego i czarnego), a także 150 gat. runa leśnego, ścieżka dydaktyczna o dł. ok. 2,7 km, woj. pomorskie, pow. starogardzki, gm. Zblewo, sołectwo Borzechowo,

   2. Ogród Dendrologiczny w Lipnie na Nizinie Śląskiej, oddział 154 g leśnictwa Goszczyce, na terenie Nadleśnictwa Tułowice – park dendrologiczny założony w 1783 r. przez Jana Nepomucena Karola Praschma, właściciela dóbr niemodlińskich (najstarsze arboretum w Polsce), pow. 4,18 ha; ob. na terenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Lipno”, utworzonego w 1998 r., w celu ochrony i udostępnienia dla celów rekreacyjno-poznawczych obszarów ekosystemów leśno-stawowych dawnego parku krajobrazowego, woj. opolskie, pow. opolski, gm. Niemodlin.

5. Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK), ul. Sienna 16 (największe i najnowocześniejsze archiwum w Polsce), utworzone w 1878 r. jako Archiwum Krajowe Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, od 1936 r. Archiwum Państwowe w Krakowie, od 2012 r. pod obecną nazwą; 8 oddziałów, 3 oddziały zamiejscowe i 2 ekspozytury, nowa siedziba przy ul. Rakowickiej 22, kubatura 64,72 tys. m³, pow. zabudowy ok. 2,4 tys. m², pow. użytkowa 14 tys. m², 2 segmenty: biurowy – 6 kondygnacji, w tym 1 podziemna, wys. 20 m oraz magazynowy – 8 kondygnacji, w tym 1 podziemna, wys. 24 m, poj. magazynów 80 tys. mb standardowych materiałów aktowych; pracownia konserwacji materiałów archiwalnych, Zapasowe Repozytorium Cyfrowe Archiwów Państwowych (miejsce przechowywania i udostępniania w Internecie reprodukcji cyfrowych materiałów archiwalnych ze wszystkich archiwów państwowych w Polsce), sala audiowizualna na ok. 180 osób.

6. Arcybractwo Miłosierdzia pw. Bogurodzicy Najświętszej Maryi Panny Bolesnej na Starym Mieście w Krakowie, ul. Sienna 5 (kamienica rezydencjonalna) oraz ul. Stolarska 1 i 3 (najstarsza nieprzerwanie do dziś istniejąca organizacja charytatywna w Polsce), założone w 1584 r. przez ks. Piotra Skargę jako Bractwo Miłosierdzia Bogarodzice przy kościele św. Barbary, od 1844 r. zw. Arcybractwem Miłosierdzia; erygowane w 1588 r. przez legata papieskiego kard. Hipolita Aldobrandini, zatwierdzone w 1591 r. przez papieża Grzegorza XIV; w 1611 r. król Zygmunt III Waza zatwierdził statut organizacji.

7. Aron ha-kodesz [hebr. „Święta arka”] w Synagodze Wysokiej na Kazimierzu w Krakowie, ul. Józefa 38 – szafa ołtarzowa w postaci ozdobnej drewnianej skrzynki służąca do przechowywania zwojów Tory (rodału) – jeden z najważniejszych elementów wyposażenia głównej sali modlitwy, stojący na osi ściany skierowanej w stronę Jerozolimy, w Europie na ścianie wschodniej (najstarszy i największy obiekt tego typu w Polsce), obramienie pochodzi z końca XVI w., a zwieńczenie z końca XVIII w.

8. Bank:

   1. Bank Handlowy w Warszawie S.A. założony w 1870 r. przez grupę inwestorów pod przewodnictwem Leopolda Kronenberga, od 2007 r. działający pod marką Citi Handlowy (najstarszy bank komercyjny w Polsce i jeden z najstarszych, nieprzerwanie działających banków w Europie), pierwszą siedzibą banku był pałac Mostowskich przy ul. Nowolipie 2 w Warszawie, gdzie wynajmowano mu pomieszczenia, w 1874 r. oddano do użytku własny budynek banku proj. Leandro Marconiego przy ul. Romualda Traugutta 7/9 (wówczas Fiodora Berga), gdzie do dziś znajduje się jeden z oddziałów, ob. główna siedziba banku znajduje się w pałacu Jabłonowskich przy ul. Senatorskiej 16 (do zaliczenia na odznakę należy zwiedzić pierwszy historyczny obiekt lub ob. centralę banku), 212 oddziałów w 88. miastach Polski, kapitał własny 522.638.400 zł,

   2. Bank Spółdzielczy w Brodnicy utworzony w 1862 r. z inicjatywy rzemieślników i przemysłowców oraz ziemiaństwa Ziemi Michałowskiej, skupionych wokół sędziego Mieczysława Łyskowskiego, początkowo działający jako Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców Miasta Brodnicy i Okolicy, którego celem była obrona przed lichwiarstwem, umożliwienie rozwoju rzemiosła i przemysłu (najstarszy nieprzerwanie funkcjonujący bank i najstarsza działająca spółdzielnia w Polsce), centrala banku znajduje się przy ul. Kamionka 27 w Brodnicy, 35 oddziałów i 2 centra biznesowe zlokalizowane na terenie 4. województw: kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, pomorskiego i mazowieckiego, kapitał własny 202.090.600 zł; bank specjalizuje się w obsłudze finansowej małych i średnich przedsiębiorstw, gospodarstw rolnych, klientów indywidualnych oraz jednostek samorządu terytorialnego,

   3. Powszechna Kasa Oszczędności Bank Polski S.A. założony w 1919 r. jako Pocztowa Kasa Oszczędności, od 1948 r. jako Powszechna Kasa Oszczędności (największy bank uniwersalny w Polsce), główna siedziba banku znajduje się przy ul. Puławskiej 15 w Warszawie, 1.249 oddziałów detalicznych, w tym 11 regionalnych, 32 centra korporacyjne, 7 regionalnych oddziałów korporacyjnych, 8 biur bankowości prywatnej, 3.196 bankomatów i 881 agencji, kapitał własny 1.250 mln zł.

9. Bezpłatna Komunikacja Miejska w Żorach, z której od 2014 r. może skorzystać każdy – bez żadnych ograniczeń (bezpłatna, a więc najtańsza komunikacja miejska w Polsce), woj. śląskie.

10. Biblioteka:

    1. Biblioteka Jagiellońska z 1364 r. w Krakowie, al. Adama Mickiewicza 22 – główna biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego (najstarsza biblioteka w Polsce), wraz z Biblioteką Medyczną Collegium Medicum oraz 7. bibliotekami wydziałowymi, 1. międzywydziałową i 24. instytutowymi tworzy system biblioteczno-informacyjny UJ, zbiory ponad 6,15 mln pozycji inwentarza, w tym ok. 4 mln woluminów i ok. 2,14 mln jednostek, zbiory specjalne obejmują m.in. ok. 28 tys. rękopisów, ponad 105 tys. starodruków, w tym 3,6 tys. inkunabułów oraz 45 tys. zbirów kartograficznych, 50 tys. zbiorów graficznych i 38 tys. muzykaliów, a także blisko 62 tys. wydawnictw rzadkich i drugiego obiegu; do najcenniejszych zbiorów należą: rękopis Nowego Testamentu z 1077 r. (minuskuł 653), rękopis Bogurodzicy z 1407 r. (najstarszy zachowany polski tekst poetycki), Kodeks Baltazara Behema z 1505 r. oraz autograf dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (pol. O obrotach sfer niebieskich) z l. 1520-41 (w 1999 r. wpisany na listę Pamięć Świata UNESCO),

    2. Biblioteka Narodowa w Warszawie, na Polu Mokotowskim, w dzielnicy Ochota, al. Niepodległości 213 – biblioteka narodowa działająca w l. 1747-95 jako Biblioteka Załuskich, reaktywowana w 1928 r. gromadzi książki, periodyki, publikacje elektroniczne i audiowizualne wydawane na terenie Polski oraz polonika zagraniczne (największa biblioteka i jedna z najstarszych instytucji kultury w Polsce); główne archiwum piśmiennictwa narodowego i krajowy ośrodek informacji bibliograficznej o książce; zbiory wraz z dubletami: ponad 9,8 mln jednostek, w tym ok. 160 tys. woluminów druków wydanych przed 1801 r., ok. 20 tys. jednostek rękopiśmiennych z ok. 7 tys. rękopisów muzycznych, ok. 120 tys. druków muzycznych, a także 485 tys. rycin oraz fotografie i inne dokumenty ikonograficzne, ponad 120 tys. atlasów i map, ponad 2 mln jednostek dokumentów życia społecznego, ponad 2 mln książek i blisko 800 tys. woluminów czasopism z XIX-XXI w.,

    3. Biblioteka Tschammera z XVIII w. [ob. część Muzeum Protestantyzmu – Biblioteka i Archiwum im. B.R. Tschammera] w Kościele Jezusowym w Cieszynie, Plac Kościelny 6 (najstarsza i największa zabytkowa biblioteka ewangelicka w Polsce), biblioteka powstała na podstawie zapisu testamentowego prawnika Bogumiła Rudolfa Tschammera i ob. należy do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie; ponad 23 tys. tomów wartościowych ksiąg, w tym niespełna 5 tys. cennych starodruków i 5 inkunabułów oraz 322 rękopisy biblioteczne, woj. śląskie,

    4. Stacja Kultura w Rumi, ul. Starowiejska 2 – filia Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Floriana Ceynowy w Rumi, proj. Jana Sikory, otwarta w 2014 r. w budynku dworca kolejowej stacji węzłowej w Rumi z 1958 r., leżącej na linii Gdańsk Główny – Stargard (najpiękniejsza biblioteka w Polsce; w prestiżowym amerykańskim konkursie Library Interior Design Awards została uznana za najpiękniejszą bibliotekę świata w kategorii „Single Space Design”); wypożyczalnia, stanowiska komputerowe na antresoli, kącik dla najmłodszych, sale konferencyjne oraz pracownie fotografii, malarstwa i rzeźby; obowiązkowy przystanek dla wszystkich amatorów książek i niebanalnych aranżacji wnętrz, woj. pomorskie, pow. wejherowski.

11. Bacówka PTTK (schronisko turystyki kwalifikowanej):

    1. bacówka PTTK na Maciejowej – górskie schronisko turystyczne PTTK w Gorcach, na polanie Przysłop, na grzbiecie odchodzącym od Turbacza do Rabki (najmniejsza bacówka w Polsce); schronisko turystyki kwalifikowanej powstałe w 1977 r. wg koncepcji Edwarda Moskały, proj. arch. Stanisława Karpiela, 25 miejsc noclegowych w pokojach 2, 4 i wieloosobowych, wys. 852 m n.p.m., woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Rabka-Zdrój,

    2. bacówka PTTK na Rycerzowej – górskie schronisko turystyczne PTTK w Beskidzie Żywieckim, na Hali Rycerzowej, na terenie Żywieckiego Parku Krajobrazowego (najstarsza i najwyżej położona bacówka w Polsce); schronisko turystyki kwalifikowanej powstałe w 1975 r. wg koncepcji Edwarda Moskały – inicjatora budowy bacówek w polskich górach w l. 70. i 80. XX w., przyjętej w 1974 r. przez Dyrekcję Zrzeszenia Gospodarki Turystycznej PTTK w Warszawie, proj. arch. Stanisława Karpiela, 34 miejsca noclegowe w pokojach 2, 3, 4, 5 i 10-osobowych, wys. 1.120 m n.p.m., woj. śląskie, pow. żywiecki, gm. Ujsoły,

    3. bacówka PTTK pod Honem – górskie schronisko turystyczne w Cisnej, na stoku góry Hon, w paśmie Wysokiego Działu w Bieszczadach (największa bacówka w Polsce), schronisko turystyki kwalifikowanej powstałe w 1986 r. wg koncepcji Edwarda Moskały, proj. arch. Stanisława Karpiela, 47 miejsc noclegowych w pokojach 2, 3, 4, 5, 7 i 8-osobowych, wys. 663 m n.p.m., woj. podkarpackie, pow. leski, gm. Cisna.

12. Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe z 2015 r. na linii kolejowej nr 108 Stróże – Krościenko, z wypożyczalnią na stacji w Uhercach Mineralnych, położonej na rozwidleniu tras drogowych wielkiej obwodnicy bieszczadzkiej w Kotlinie Uherczańskiej u podnóża pasma Żukowa w Górach Sanocko-Turczańskich (największa turystyczna wypożyczalnia drezyn rowerowych w Polsce), drezyna rowerowa o wym. 2,2 × 1,75 m ma 2 miejsca do pedałowania i 2 miejsca na ławeczce; podróż zgodnie z ustalonym rozkładem jazdy trwa w zależności od wybranej trasy ok. 1-2,5 godz., woj. podkarpackie, pow. leski, gm. Olszanica.

13. Bluszcz pospolity w Gorzowie Wielkopolskim, przy budynku u zbiegu ulic Stanisława Cichońskiego i Teatralnej – pomnik przyrody od 2005 r. (przez botaników uznawany jest za najgrubszy okaz tego gatunku w Polsce), pnącze ma obecnie 40 cm obw. i wspina się na wys. 5,5 m; roślina jest ozdobą miasta również zimą, ponieważ nie gubi liści i pozostaje zielona, woj. lubuskie.

14. Browar:

    1. Browar Lwówek z 1850 r. w Lwówku Śląskim, ul. Romualda Traugutta 7 (najstarszy browar w Polsce); przywilej warzenia piwa otrzymał w 1209 r. od Henryka I Brodatego, w 1850 r. browar przejęło Bractwo Browarne, ob. browar przemysłowy założył w 1861 r. Julius Hohberg, od 2009 r. właścicielem browaru są Browary Regionalne Jakubiak Sp. z o.o. – od 2013 r. podmiot holdingu BRJ; produkcja piwa 80 tys. hektolitrów; w podziemiach Muzeum Browarnictwa z ok. 400 eksponatami dokumentującymi historię browarnictwa na Dolnym Śląsku, woj. dolnośląskie,

    2. Browar Łąkomin z 2015 r. w piwnicach pałacyku w Łąkominie – browar rzemieślniczy zaprojektowany i skonstruowany przez piwowara Adama Śmiglaka (najmniejszy zalegalizowany browar w Polsce), zakład specjalizuje się w piwach ciemnych, w tym leżakowanych w beczkach po whisky lub rumie, woj. lubuskie, pow. gorzowski, gm. Lubiszyn,

    3. minibrowar i restauracja Spiż z 1992 r. w Starym Ratuszu na Rynku we Wrocławiu, Rynek Ratusz 2 (najstarszy browar restauracyjny w Polsce); w zabytkowych wnętrzach, na oczach gości warzone jest piwo „spiżowe” wg receptury opracowanej przez Bogdana Spiża; w barze piwnym znajduje się kocioł warzelny oraz kadź filtracyjna (inne urządzenia technologiczne goście mogą obserwować przez szklane ściany); zespół usługowo-produkcyjny tworzą: restauracja, pub piwny, minibrowar, letni piwny ogródek oraz sklepik z firmowymi upominkami.

15. Budowla militarna:

    1. Bastion Król – jeden z bastionów Twierdzy Kostrzyn z ok. 1537 r. w Kostrzynie nad Odrą, ul. Chyżańska 48 (najstarszy obiekt tego typu w Polsce i w Europie); obiekt usytuowany w eksponowanym zachodnim narożu twierdzy, kontrolujący most przez Odrę, z labiryntem kazamat oraz charakterystyczną budowlą na tarasie – nadszańcem (dodatkową podwyższoną baterią, niegdyś zwieńczoną masywnymi murowanymi przedpiersiami), wielokrotnie przebudowywany, ostatnio w 2. poł. XIX w., woj. lubuskie, pow. gorzowski,

    2. cytadela Twierdzy Modlin z l. 1832-38 na Mazowszu u zbiegu Wisły i Narwi w Nowym Dworze Mazowieckim, w dzielnicy Modlin-Twierdza (najdłuższa budowla w Polsce i w Europie, druga pod względem długości na świecie); budynek na planie sześcioboku, dł. 2.250 m, pow. użytkowa ponad 50 tys. m², kubatura 560 tys. m³; woj. mazowieckie, pow. nowodworski,

    3. Międzyrzecki Rejon Umocniony, MRU – system umocnień stworzony przez Niemców w l. 1934-44 dla ochrony wschodniej granicy III Rzeszy [Bramy Lubuskiej i przedmościa odrzańskiego] (największe podziemia fortyfikacyjne w Polsce i jedne z największych w Europie i na świecie); łączną dł. podziemnych korytarzy szacuje się na ok. 30-35 km (do zaliczenia na odznakę należy zwiedzić Muzeum Fortyfikacji i Nietoperzy w Pniewie, pow. międzyrzecki, gm. Międzyrzecz lub alternatywnie płd. cz. podziemi odcinka centralnego MRU, tzw. „Pętlę Boryszyńską” w pobliżu Boryszyna, pow. świebodziński, gm. Lubrza), woj. lubuskie.

16. Budowla sakralna:

    1. archikolegiata Najświętszej Maryi Panny Królowej i św. Aleksego [zw. archikolegiatą łęczycką] z l. 1141-61 w Tumie k/Łęczycy – orientowana, trójnawowa świątynia bez transeptu z dwiema absydami wzniesiona z granitu, piaskowca i kamienia polnego (jedyna archikolegiata oraz jeden z najlepiej zachowanych, najlepszych przykładów architektury romańskiej w Polsce), wielokrotnie niszczona, przebudowywana i odbudowywana, w 2022 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. łódzkie, pow. łęczycki, gm. Góra Świętej Małgorzaty,

    2. bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela z 1390 r. na Starym Mieście w Warszawie, ul. Świętojańska 8 (jedno z najważniejszych miejsc kultury i tradycji narodowej Polski), od 1960 r. bazylika mniejsza; miejsce kazań ks. Piotra Skargi, zaprzysiężenia pactów conventów przez króla Polski Władysława IV Wazę oraz Konstytucji 3 maja; miejsce spoczynku m.in. książąt mazowieckich, króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, prezydentów Polski Gabriela Narutowicza i Ignacego Mościckiego, pianisty i kompozytora oraz premiera rządu II RP Ignacego Jana Paderewskiego, wodza naczelnego gen. Kazimierza Sosnkowskiego, pisarza i noblisty Henryka Sienkiewicza, arcybiskupów warszawskich, prymasów Królestwa Polskiego Szczepana Hołowczyca i Wojciecha Skarszewskiego oraz kardynałów Augusta Hlonda, Stefana Wyszyńskiego i Józefa Glempa – prymasów Polski,

    3. bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława z 1364 r. na Wawelu w Krakowie – bazylika trójnawowa z transeptem, ambitem i trzema wieżami, otoczona wieńcem kaplic, wielokrotnie przebudowywana, od XVIII w. bazylika mniejsza (najstarsza bazylika mniejsza w Polsce i jedna z najstarszych w Europie i na świecie); miejsce koronacji i spoczynku królów Polski, miejsce pochówku biskupów krakowskich, członków rodzin królewskich, przywódców politycznych, wodzów i wieszczów narodowych, m.in. królów: Zygmunta I Starego, Zygmunta II Augusta, Stefana Batorego, Zygmunta III Wazy, Władysława IV Wazy, Jana II Kazimierza Wazy, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego i królowej Marii Kazimiery d’Arquien oraz księcia Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki, gen. Władysława Sikorskiego, marsz. Józefa Piłsudskiego, poetów: Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego, a także pary prezydenckiej Lecha i Marii Kaczyńskich; w transepcie konfesja św. Stanisława z l. 1626-29,

    4. bazylika kolegiacka św. Apostołów Piotra i Pawła z l. 1120-40 w Kruszwicy, ul. Kolegiacka 26 – orientowana, trójnawowa bazylika filarowa z transeptem i pięcioma absydami z granitu i piaskowca oraz ceglaną wieżą (najstarsza kolegiata w Polsce), w XII w. katedra, od 1970 r. bazylika mniejsza; jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce (prawie nienaruszona bryła i układ przestrzenny, poza przebudowaną w XVI w. fasadą zachodnią), woj. kujawsko-pomorskie, pow. inowrocławski,

    5. bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu, pl. Św. Józefa 7 – kościół farny wzniesiony w 1353 r. z fundacji abp Jarosława Bogorii, od 1359 r. kolegiata, od 1978 r. bazylika mniejsza, narodowe sanktuarium św. Józefa z Nazaretu z obrazem Świętej Rodziny z 2. poł. XVII w. o wym. 1,5 × 2,5 m (najstarsze sanktuarium św. Józefa w Polsce, w Europie i na świecie), według tradycji początki sanktuarium św. Józefa sięgają 1670 r., kiedy za przyczyną św. Józefa został uzdrowiony mieszkaniec wsi Szulec, który w ramach wdzięczności ufundował obraz Świętej Rodziny i umieścił go w kolegiacie, w podarowanym przez siebie ołtarzu; obiekt wpisany do rejestru zabytków w 1965 r., woj. wielkopolskie,

    6. bazylika kolegiacka Narodzenia Najświętszej Marii Panny z 1350 r. w Wiślicy, ul. Jana Długosza 22 – orientowany, dwunawowy kościół gotycki wzniesiony na planie prostokąta z kamienia ciosowego na fundamentach dwóch starszych świątyń romańskich (najstarszy i największy kościół dwunawowy w Polsce), fund. Kazimierza III Wielkiego, wielokrotnie rozbudowywany, niszczony i łupiony, a następnie naprawiany, restaurowany i remontowany, od 2005 r. bazylika mniejsza, wewnątrz ołtarz z gotycką kamienną figurą Matki Bożej Uśmiechniętej zwanej „Łokietkową” z ok. 1300 r. (wg tradycji przed figurą modlił się o zjednoczenie kraju ukrywający się w Wiślicy Władysław Łokietek), w podziemiach rezerwat archeologiczny z unikatową płytą orantów (romańska posadzka z l. ok. 1175-77 z rytymi przedstawieniami figuralnymi), w 2018 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. świętokrzyskie, pow. buski,

    7. cerkiew drewniana (ex aequo); do zaliczenia na odznakę należy wybrać jeden dowolny obiekt:

       • cerkiew Narodzenia Najświętszej Marii Panny z 1586 r. w Gorajcu, nad potokiem Gnojnik, na podkarpackim Szlaku Architektury Drewnianej (najstarsza zachowana drewniana cerkiew w Polsce), wielokrotnie przebudowywana i remontowana, od 1947 r. wykorzystywana jako kaplica filialna parafii św. Wojciecha w Cieszanowie, woj. podkarpackie, pow. lubaczowski, gm. Cieszanów,

       • cerkiew św. Paraskewy z końca XVI w. w Radrużu, nad potokiem Radrużka, na podkarpackim Szlaku Architektury Drewnianej – oddział Muzeum Kresów w Lubaczowie (najstarsza i najlepiej zachowana, czynna cerkiew udostępniona do zwiedzania w Polsce), w 2013 r. wraz z innymi drewnianymi cerkwiami w Polsce i na Ukrainie wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO, nr ref. 1424, a w 2017 r. na listę pomników historii; jedyny obiekt tego typu w Polsce znajdujący się na prestiżowej, międzynarodowej liście World Monuments Fund (WMF), woj. podkarpackie, pow. lubaczowski, gm. Horyniec-Zdrój,

    8. cerkiew św. Paraskewy z 2. poł. XVII w. w Kwiatoniu, w Beskidzie Niskim, na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce – d. łemkowska cerkiew greckokatolicka, ob. kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Uściu Gorlickim (najlepiej zachowana cerkiew łemkowska w Polsce z najstarszą pewnie datowaną na 1743 r. wieżą cerkiewną w Polsce), w 2013 r. wraz z innymi drewnianymi cerkwiami w Polsce i na Ukrainie wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO, nr ref. 1424, woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. Uście Gorlickie,

    9. cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny z 1875 r. w Hrubieszowie, ul. 3 Maja – prawosławna cerkiew parafialna, budowla jednonawowa, w stylu bizantyjsko-rosyjskim; jedyna 13-kopułowa cerkiew prawosławna w Polsce i jedna z dwóch budowli tego typu na świecie (obiekt sakralny z największą liczbą kopuł w Polsce); rozmieszczenie kopuł: 1 nad prezbiterium, 5 nad nawą, po 3 nad bocznymi przybudówkami tworzącymi ramiona krzyża oraz najmniejsza kopułka w zwieńczeniu dachu namiotowego na dzwonnicy cerkiewnej, woj. lubelskie,

    10. ewangelicki kościół Marii Panny [kościół Mariacki] parafii ewangelicko-augsburskiej z 2. poł. XII w. na Placu Mariackim w Legnicy (najstarsza i jedna z największych świątyń luterańskich w Polsce); ob. budowla halowa, trójnawowa z l. 1362-86; dł. 50,5 m, w tym prezbiterium 10,2 m, szer. 20 m, wys. wież 62 m. woj. dolnośląskie,

    11. kaplica św. Jadwigi z l. 1268-69 w bazylice św. Jadwigi i św. Bartłomieja Apostoła w zespole klasztornym (siedziba pierwszego w Polsce zakonu żeńskiego) fund. księcia wrocławskiego Henryka I Brodatego z l. 1203-40 w Trzebnicy, ul. Jana Pawła II 3 (najstarszy obiekt w stylu gotyckim w Polsce, uznawany za najwybitniejszą budowlę XIII-w. Polski); wewnątrz barokowy sarkofag św. Jadwigi Śląskiej, w 2014 r. zespół dawnego opactwa cysterek wraz z bazyliką wpisany na listę pomników historii, woj. dolnośląskie,

    12. kaplica św. Mikołaja i św. Wacława [potocz. zw. rotundą św. Mikołaja] na Górze Zamkowej w Cieszynie, ul. Zamkowa 3B – romańska rotunda z XI lub XII w., pełniąca funkcję kościoła grodowego, a później kaplicy zamkowej; zbudowana z płaskich ciosów wapiennych, na planie koła z podkowiastą apsydą (jedna z najstarszych i najlepiej zachowana rotunda w Polsce; jedyna na ziemiach polskich rotunda jednoapsydowa zachowana łącznie ze sklepieniem nawy); śred. nawy 9,3 m, gł. absydy 1,5 m, wys. całkowita ok. 15 m, wys. nawy 13 m, wys. apsydy 6,8 m, woj. śląskie,

    13. Kaplica Zygmuntowska [zw. Królewską, Rorantystów i Jagiellońską] pw. Wniebowzięcia NMP i św. Barbary z l. 1524-31 na Wawelu w Krakowie – jedna z 19. kaplic w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława, budowla na planie centralnym proj. Bartolommea Berecciego (najstarsza w pełni renesansowa budowla w Polsce); zespół czterech brył geometrycznych spiętrzonych w trzech kondygnacjach: przyziemia w formie sześcianu stanowiącego korpus, bębna złożonego z ośmiobocznego regularnego graniastosłupa, przeprutego kolistymi oknami i wydłużonej kopuły oraz walcowatej latarni z dekoracyjnym zwieńczeniem; wewnątrz otwierany ołtarz proj. Hansa Dürera, nagrobek królów Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta, ława królewska i płyta nagrobna królowej Anny Jagiellonki,

    14. kolegiata Bożego Ciała w Jarosławiu, pl. ks. Piotra Skargi 2 – dawny kościół oo. jezuitów pw. św. Jana fund. Zofii Odrowąż Tarnowskiej, wzniesiony w l. 1591-94 wg proj. Giuseppe Brizio (najstarszy pojezuicki kościół w Polsce), w swojej architekturze renesansowa świątynia nawiązywała pierwotnie do kościoła Il Gesù w Rzymie, przebudowana po pożarach w 1600 i 1625 r., od 1804 r. kościół parafialny, woj. podkarpackie,

    15. kolegiata Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata w płd.-wsch. narożniku Rynku Staromiejskiego w Stargardzie, ul. Mariacka 1 – budowla z XIII/XIV w., dł. 79,5 m, szer. 37,8 m, wys. 83,5 m, wys. nawy 32,5 m, (najwyżej sklepiony kościół w Polsce i jedna z najznakomitszych gotyckich świątyń obszaru nadbałtyckiego), w 2010 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. zachodniopomorskie,

    16. kościół ewangelicko-augsburski św. Mateusza z l. 1909-28 w Łodzi, ul. Piotrkowska 279/283 (najwyższy zbór protestancki w Polsce), budowla proj. Johanesa Wendego i Franza Schwechtena wzniesiona na planie krzyża greckiego, nawa główna z kopułą o śred. 17 m i wys. 26 m, wieża o wys. 80 m z zegarem o napędzie elektrycznym firmy Philipp Hörz z Ulm w Niemczech, kościół charakteryzuje się świetną akustyką oraz interesującymi organami firmy Rieger z Jägerndorf wyposażonymi w 60 rejestrów rozdysponowanych między trzy manuały (C-g³) i klawiaturę pedałową (C-f¹),

    17. kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła z XIV w. w Domachowie (ob. najstarszy drewniany kościół w Polsce), drewniana trzynawowa świątynia, na podmurówce z cegły, z dachem krytym gontem oraz wieżą z cebulastym hełmem i latarnią; kościół pierwotnie datowany na l. 1560-68, jednak badania dendrochronologiczne z 2019 r. wykazały, że obiekt został wzniesiony w l. 1368-69 (z tego okresu pochodzi drewno dębowe użyte do budowy ścian zrębowych oraz więźby dachowej); w 1931 r. wpisany do rejestru zabytków, woj. wielkopolskie, pow. gostyński, gm. Krobia,

    18. kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych z l. 1456-57 w Sierotach, ul. Kościelna 19, na Szlaku Architektury Drewnianej województwa śląskiego (najstarszy zachowany obiekt gotyku drewnianego w Polsce), woj. śląskie, pow. gliwicki, gm. Wielowieś,

    19. kościół pw. Wszystkich Świętych w Iwoniczu, ul. Długa 6 – świątynia parafialna wzniesiona w 1464 r. z fund. króla Kazimierza IV Jagiellończyka o wyglądzie drewnianego kościoła górskiego (największa budowla sakralna gotyku drewnianego w Polsce), w 1. poł. XVII w. do kościoła dobudowano zakrystię i izbicową wieżę, ok. 1756 r. świątynię przebudowano w stylu barokowym, a w l. 1884-95 rozbudowano, m.in. dodając trzy kaplice; pow. użytkowa ok. 510 m², dł. 41 m, szer. nawy głównej 11 m, szer. prezbiterium 8 m, wys. nawy głównej 8,5 m, wys. wieży 30 m, nawa główna przedłużona przedsionkiem z bocznymi wejściami o wym. 11 × 7 m i poszerzona dwoma bocznymi kaplicami w formie pseudotranseptu o wym. 7 × 6 m oraz trzecią boczną kaplicą przyległą do prezbiterium o wym. 9 × 5 m, do prezbiterium przylega murowana, piętrowa zakrystia o wym. 6 × 6 m, woj. podkarpackie, pow. krośnieński, gm. Iwonicz-Zdrój,

    20. kościół św. Jakuba Apostoła w Sandomierzu, ul. Staromiejska 3 – romański kościół rektoralny fund. biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża, wzniesiony w l. 1226-1250, gruntownie wyremontowany w 1399 r., przebudowany w l. 1647-1677 w stylu barokowym, odrestaurowany w l. 1907-1909 po pożarze w 1905 r., wówczas budowli przywrócono pierwotną, romańską architekturę i wystrój (najstarsza budowla w całości wzniesiona z cegły na terenie Polski), świątynia zbudowana na planie trójnawowej bazyliki bez transeptu z wydłużonym trójprzęsłowym prezbiterium, przykład połączenia architektury romańskiej i gotyckiej, stanowi unikatową formę przejściową pomiędzy tymi dwiema epokami, posiada bogatą dekorację plastyczną z cegły formowanej i glazurowej, siedziba konwentu dominikańskiego, w 2017 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. świętokrzyskie, pow. sandomierski,

    21. kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami z 1187 r. na Komandorii w Poznaniu, w pobliżu Ronda Śródka, ul. Świętojańska 1 (najstarsza ceglana budowla sakralna w Polsce), dwunawowa budowla romańska, wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana; w 1170 r. książę wielkopolski Mieszko III Stary i biskup poznański Radwan założyli tu hospicjum [przytułek] dla wędrowców i pątników, które w 1187 r. zostało nadane joannitom, do 1832 r. świątynia pod opieką kawalerów maltańskich, ob. kościół parafialny,

    22. kościół św. Maksymiliana Marii Kolbego z 1881 r. [do 1945 r. ewangelicki], na miejscu legendarnego kościoła postawionego przez gdańszczan w ciągu 24 godzin w 1741 r. oraz replika kościoła luterańskiego w Skaryszewach, ul. Szkolna 5 (najszybciej wybudowany kościół w Polsce i na świecie); w ciągu 24 godzin, z 14 na 15 września 1741 r. rozebrano stary zbór i wybudowano nowy z tzw. „muru pruskiego”, który wykańczano i wyposażano przez kilka tygodni; 14 września 2013 r., dokładnie po 272 latach, udało się powtórzyć ten wyczyn, kończąc pracę o 12 minut wcześniej i tym samym pobić rekord Guinnessa, woj. pomorskie, pow. starogardzki,

    23. kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego [kościół Mariacki] z XIII-XIV w. na Starym Mieście w Toruniu, ul. Panny Marii 2 (najsmuklejszy kościół w Polsce), trójnawowa hala świątyni o dł. 66 m, szer. 25 m, w tym szer. nawy głównej ok. 11 m, szer. naw bocznych ok. 6,5 m i wys. 26,75 m; przy tak niewielkiej szerokości naw, ich stosunkowo duża wysokość czyni z kościoła budowlę o największej w Polsce smukłości,

    24. kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Floriana z 1 poł. XIII w. w opactwie cystersów w dolinie rzeki Kamiennej w Wąchocku, ul. Kościelna 14 – romański kościół klasztorny fund. biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża, wielokrotnie przebudowywany, m.in. w XV w. w stylu gotyckim, w XVI i XVII w. w stylu barokowym oraz w XIX w. (najstarsza sygnowana budowla [podpis arch. Simona na fasadzie] oraz najlepiej zachowana romańska świątynia w Polsce), wystrój i wyposażenie wnętrza barokowe i rokokowe z XVII i XVIII w., woj. świętokrzyskie, pow. starachowicki,

    25. rotunda św. Prokopa z pocz. XIII w. w Muzeum Romańskiego Ośrodka Kultury Ottona i Bolesława w Strzelnie na Kujawach, pl. Św. Wojciecha 1 (największa romańska świątynia zbudowana na planie koła w Polsce); zapis w kronikach Jana Długosza podaje jako dzień konsekracji świątyni 16 marca 1133 r., jednakże ostatnie badania archiwalne wskazują czas ukończenie budowli w 2. 10-leciu XIII w., woj. kujawsko-pomorskie, pow. mogileński,

    26. sobór Świętej Trójcy w Hajnówce, ul. ks. Antoniego Dziewiatowskiego 15 – prawosławna cerkiew parafialna, należy do dekanatu Hajnówka diecezji warszawsko-bielskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (największy prawosławny sobór i jeden z najciekawszych przykładów współczesnej architektury w Polsce), dwupoziomowa budowla z l. 1981-83, proj. prof. Aleksandra Grygorowicza, pow. ok. 1.000 m², dł. 35 m, szer. 25 m, wys. 50 m, poj. ok. 5.000 osób, 7 ołtarzy, woj. podlaskie.

17. Budynek:

    1. budynek d. kaplicy Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (potocz. mormonów) we wsi Zełwągi nad jeziorem Inulec na Mazurach (najstarsza poświęcona budowla mormonów w Polsce i w Europie kontynentalnej), gmina mormońska założona w 1922 r. przez mieszkańca wsi Fritza Fischera, zamknięta w 1971 r., kaplica poświęcona w 1929 r., w latach 1945-71 jedyna placówka mormońska w Polsce, w 1971 r. przejęta przez władze lokalne i używana jako magazyn zbożowy, w latach 80. XX w. przekazana katolikom, wewnątrz elementy oryginalnego wyposażenia kaplicy mormońskiej, m.in. płaskorzeźba Chrystusa Dobrego Pasterza i organy; ob. w pomormońskich zabudowaniach mieszka i prowadzi galerię rzeźbiarz Zdzisław Grunwald, w którego domu Horst Michalowski napisał powieść „Die Silberstraße. Ein Masurenbuch”, woj. warmińsko-mazurskie, pow. mrągowski, gm. Mikołajki,

    2. budynek d. redakcji „Kuriera Polskiego” [ob. Helsińska Fundacja Praw Człowieka] w Śródmieściu Warszawy, ul. Zgoda 11 (miejsce ustanowienia w 1968 r. Orderu Uśmiechu – najsłoneczniejszego z odznaczeń, jedynego w swoim rodzaju i najważniejszego na świecie odznaczenia przyznawanego dorosłym przez dzieci); od 1978 r. Order Uśmiechu jest odznaczeniem międzynarodowym nadawanym za działania przynoszące dzieciom radość; tablica pamiątkowa z 1998 r. ufundowana przez Międzynarodową Kapitułę Orderu Uśmiechu w 30. rocznicę ustanowienia tego odznaczenia,

    3. budynek PAST [od pierwszych liter nazwy drugiego właściciela, Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej, potocz. zwany „PAST-ą”] z l. 1906-08 w Śródmieściu Warszawy, ul. Zielna 39 (najstarszy wieżowiec w Polsce, ówcześnie najwyższy budynek mieszkalny i jedna z pierwszych tego typu konstrukcji żelbetowych w Europie i w całym Imperium Rosyjskim, ob. siedziba Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej); proj. Bronisław Brochwicz-Rogoyski, zbudowany dla szwedzkiego Towarzystwa Akcyjnego Telefonów „Cedergren”, wys. 51,5 m, 11 kondygnacji,

    4. Dom Angielski z 1570 r. w Gdańsku, ul. Chlebnicka 16 – kamienica proj. Hansa Kramera zbudowana dla Dircka Lylge’a (największa renesansowa kamienica w Polsce), 8 kondygnacji, wys. 30 m, szer. 15,5 m, ob. Dom Studenta oraz Wydział Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku,

    5. Dom Kereta z 2012 r. na Woli w Warszawie, pomiędzy budynkami przy ul. Chłodnej 22 i Żelaznej 74 – instalacja artystyczna inspirowana twórczością izraelskiego mistrza krótkiej formy literackiej Etgara Kereta (najwęższy dom w Polsce, w Europie i na świecie), trzypoziomowa instalacja zaprojektowana jako obiekt mieszkalny, proj. Jakuba Szczęsnego, inwestor Fundacja Polskiej Sztuki Nowoczesnej, pow. 14 m², szer. 92-152 cm,

    6. Dom Ludowy im. Franciszka Ćwiżewicza z l. 1928-32 w Bukowinie Tatrzańskiej, Bukowiańskie Centrum Kultury, ul. Tadeusza Kościuszki 87 (największa świecka budowla drewniana w Polsce), pow. całkowita 1.458 m², kubatura 5.865 m³, proj. inż. arch. Józefa Ćwiżewicza w oparciu o założenia stylu witkiewiczowskiego, na parterze stylowa sala teatralna z 200 miejscami, sceną, dwiema garderobami, widownią i galerią, w piwnicy świetlica, siedziba Bukowiańskiej Szkoły Ginących Zawodów, Folkloru i Sztuki Ludowej, miejsce corocznych festiwali Sabałowe Bajania, w 1977 r. wpisany do rejestru zabytków, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

    7. dom nr 134 z 2. poł. XV w. we wsi Giebułtów na Pogórzu Izerskim – dom przysłupowy [dom łużycki], potocz. zw. „Tetzelhaus” (najstarszy obiekt tego typu w Polsce), woj. dolnośląskie, pow. lwówecki, gm. Mirsk,

    8. dom pokazowy firmy Elmot, partnera programu Multi Comfort Saint-Gobain na terenie fabryki w Kopytkowie – budynek niskoenergetyczny wielkości dwupokojowego mieszkania, wybudowany w 2017 r. (najmniejszy dom w Polsce), obiekt zrealizowany w technologii modułów pasywnych posiada wszystkie funkcje w pełni rozkładowego mieszkania: salon z kuchnią, sypialnię i łazienkę, całość aranżacji utrzymana w minimalistycznym stylu skandynawskim, pow. użytkowa 50 m²; budowa i wykończenie domu trwało tylko 45 dni, woj. pomorskie, pow. starogardzki, gm. Smętowo Graniczne,

    9. dom przy kościele św. Ducha na Nowym Mieście w Śródmieściu Warszawy, ul. Długa 1 (najmniejszy budynek w Polsce i najmniejsza nieruchomość hipoteczna w Warszawie); posiada swój adres, posiada własną hipotekę, a więc w świetle wszelkich ustaw jest samodzielnym budynkiem. To nic, że jedną ścianą „przykleił” się do sporo większego kościoła oo. paulinów, ale ma swoje wejście, ma swoje przeznaczenie. W budynku mieści się kiosk „Ruchu” i kontynuuje on jeszcze XIX-w. tradycje tegoż miejsca. W pocz. XIX w. stał tu drewniany baraczek i pełnił funkcję lokalnego kramiku. W 1843 r., za sprawą kupca tabacznego Karola Banascha, drewnianą konstrukcję rozebrano i postawiono domek murowany,

    10. kamieniczka z pocz. XIV w. przy ul. Świętego Krzyża nr 23 na Starym Mieście w Krakowie, ob. plebania kościoła parafialnego pw. Świętego Krzyża (najstarszy zachowany budynek mieszkalny w Polsce); gotycki dom mieszkalny, o grubych ścianach z dzikiego kamienia i cegły oraz wąskich oknach ułatwiających obronę pierwotnie stał przy murach miejskich,

    11. Krzywy Domek z 2004 r. w Sopocie, ul. Bohaterów Monte Cassino 53 – cz. Centrum Handlowego „Rezydent” (najbardziej krzywy budynek w Polsce), obiekt proj. architektów Szotyńskich i Leszka Zaleskiego, którego inspiracją były rysunki Jana Marcina Szancera i Pera Dahlberga; 5 kondygnacji, pow. użytkowa 1.592 m², woj. pomorskie,

    12. Lwi Dwór z ok. 1600 r. w Gdańsku, Trakt św. Wojciecha 297 – zabytkowy dwupoziomowy dom podcieniowy (najstarszy dom podcieniowy w Polsce), kubatura 1.660 m³, budynek w rzucie 12 × 20 m należy do grupy zagród wiejskich Żuław i Powiśla charakteryzujących się połączeniem spichrza z budynkiem mieszkalnym,

    13. Mezonetowiec [galeriowiec] z l. 1958-60 na Przedmieściu Świdnickim we Wrocławiu, ul. Hugona Kołłątaja 9-12 − budynek mieszkalno-usługowy z mieszkaniami dwupoziomowymi (najstarszy obiekt tego typu w Polsce), proj. Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak, Edmunda Frąckiewicza oraz Igora i Marii Tawryczewskich, 8 kondygnacji, 56 dwupoziomowych mieszkań, każde o pow. 68,55 m²,

    14. Posejdon Center z l. 2016-19 w Szczecinie, al. Niepodległości 60 – d. budynek UFA Palast z 1929 r., w 1944 r. zniszczony, w 1951 r. odbudowany jako Powszechny Dom Towarowy „Posejdon”, w 1993 r. przekształcony w DT „Centrum”, w 2009 r. zamknięty (budynek uznawany za jeden z najbardziej proekologicznych obiektów z największą zewnętrzną „żywą” ścianą w Polsce), kubatura 166,83 tys. m³, wys. 35 m, 11 kondygnacji nadziemnych i 2 podziemne, pow. użytkowa 49,17 tys. m², pow. biurowa 19,77 tys. m², pow. handlowo-usługowa 3,03 tys. m², 250 pokoi hotelowych, 300 miejsc parkingowych dla samochodów oraz 100 miejsc dla rowerów; pow. zielonej ściany 150 m², ok. 6,5 tys. roślin zasadzonych w specjalnych kieszonkach, w tym gat. zimozielone: runianki japońskie, barwinki, czyśćce wełniste, floksy, paprocie, bergenie, turzyce, liriope; gat. cz. zimozielone: kosmatki, bodziszki oraz gat. kwitnące: dzwonki, żurawki, iglice i jasnoty,

    15. Przyczółek Grochowski [potocz. Pekin] z l. 1969-74 w Warszawie, w dzielnicy Praga-Południe, na osiedlu Przyczółek Grochowski, w kwartale ulic Ostrzyckiej, Motorowej, Franciszka Żymirskiego, Kwarcianej i Bracławskiej (najdłuższy budynek mieszkalny w Polsce), proj. Oskara Hansena i Zofii Garlińskiej-Hansen, dł. ok. 1,5 km; ciąg 22 bloków z własnymi adresami o wys. 3-7 pięter, załamanych 9 razy pod kątem 90°, 1.800 mieszkań o łącznej pow. 85 tys. m²,

    16. Sky Tower z l. 2007-12 we Wrocławiu, w d. dzielnicy Krzyki, na Osiedlu Południe, ul. Powstańców Śląskich 95 (najwyższy budynek mieszkalny, najwyższy budynek w kategoriach „wysokość do dachu” i „wysokość do najwyżej położonego piętra” oraz najwyżej położony punkt widokowy na budowli w Polsce), wzniesiony na miejscu rozebranego Poltegoru, kubatura 788 tys. m³; wys. całkowita 212 m (z anteną ok. 215 m), wys. do dachu 205,82 m, 53 kondygnacje, w tym 51 nadziemnych i 2 podziemne, pow. całkowita 170 tys. m², pow. użytkowa 122 tys. m², pow. biurowa 28,5 tys. m², pow. handlowo-usługowa 25,5 tys. m², 1.500 miejsc parkingowych, 230 apartamentów; oszklony punkt widokowy na 49 piętrze,

    17. stalowy dom z 1927 r. w Zabrzu, ul. Cmentarna 7d (najstarszy obiekt tego typu w Polsce i w Europie), budynek dwukondygnacyjny przeznaczony dla czterech rodzin, 4 mieszkania o pow. ok. 50 m² każde, złożone z 2. pokoi i kuchni; zbudowany z ośmiu zespawanych prefabrykowanych stalowych płyt odlanych w hucie Donnersmarcka; powstał przy ul. Friedhofstrasse (ob. ul. Cmentarna) jako eksperyment architektoniczny i technologiczny w zaledwie 24 dni, wysiłkiem jedynie 16 robotników, woj. śląskie,

    18. Varso Place z l. 2016-21 – kompleks budynków biurowych (Varso Tower, Varso 1 i Varso 2) nieopodal Dworca Centralnego na Woli w Warszawie, ul. Chmielna 69/73 (od 2021 r. najwyższy budynek w Polsce i w Unii Europejskiej); kubatura ponad 1 mln m³, wys. całkowita 310 m, wys. do dachu 230 m, 53 kondygnacje nadziemne i 4 podziemne, pow. całkowita 140 tys. m², pow. biurowa 63,80 tys. m², pow. handlowo-usługowa 10,30 tys. m², 1.075 podziemnych miejsc parkingowych, 47 wind, dwa ogólnodostępne tarasy widokowe na 49. i 53. piętrze, restauracja i bar z widokiem na miasto na piętrach 46-48; obiekt ma certyfikat proekologiczny BREEAM z najwyższą oceną „Outstanding” oraz pierwszy w Europie precertyfikat WELL Core & Shell oceniający jego wpływ na zdrowie i samopoczucie ludzi,

    19. Warsaw Spire z l. 2011-16 – kompleks budynków biurowych na Woli w Warszawie, pl. Europejski 1, 2 i 6 (najwyższy biurowiec w Polsce i jeden z najwyższych w Europie); wys. całkowita 220 m, wys. do dachu 180 m, 54 kondygnacje, w tym 49 nadziemnych i 5 podziemnych, pow. całkowita 104,3 tys. m², pow. biurowa 96 tys. m², pow. użytkowa 60 tys. m², 1.200 miejsc parkingowych; laureat nagrody dla najlepszej inwestycji biurowej (Best Office & Business Development) na prestiżowych targach nieruchomości MIPIM w Cannes na Lazurowym Wybrzeżu we Francji w 2017 r.,

    20. Złota 44 zw. „Szklanym Żaglem” z l. 2008-13 – wieżowiec w Śródmieściu Warszawy, ul. Złota 44 (najwyższy apartamentowiec w Polsce i w Unii Europejskiej), wzniesiony na miejscu rozebranego budynku City Center (pierwszej galerii handlowej w Warszawie po 1989 r.); proj. światowej sławy amerykańskiego architekta polskiego pochodzenia Daniela Libeskinda, kubatura 260 tys. m³; wys. całkowita 192 m, 54 kondygnacje, w tym 52 nadziemne i 2 podziemne, pow. użytkowa 72,5 tys. m², 287 unikalnych apartamentów o śred. pow. 120 m², wyposażonych w system HMS (automatyka domowa); pierwszy wieżowiec w Polsce, którego elementy fasady zostały poddane „Testowi Florydy” i przeszły go pozytywnie.

18. Centrum Edukacji Ekologicznej „Hydropolis” we Wrocławiu, ul. Na Grobli 17 – centrum wiedzy poświęcone wodzie, łączące walory edukacyjne z nowoczesną formą wystawienniczą (najstarszy i największy obiekt tego typu w Polsce, jeden z nielicznych w Europie i na świecie), obiekt otwarty w 2015 r. znajduje się w zabytkowym, podziemnym zbiorniku wody czystej z XIX w. o pow. 4.000 m²; zbiornik pełnił swą pierwotną funkcję do 2011 r., kiedy został wyłączony z użytku; 9 stref tematycznych, 3 sale kinowe prezentujące 6 filmów, ekran 360° o dł. 60 m, 6 mini gier, makiety wynalazków sprzed 2000 lat oraz największych statków na świecie, multimedialna makieta Nilu – najdłuższej rzeki na świecie, drukarka wodna o dł. 46,5 m, replika batyskafu „Trieste” – zdobywcy dna Rowu Mariańskiego w skali 1:1, najdokładniejsza na świecie kopia rzeźby Dawida dłuta Michała Anioła wykonana w akrylu w skali 1:2.

19. Centrum Kongresowe Świadków Jehowy w dzielnicy Niwka w Sosnowcu, ul. Stanisława Mikołajczyka 84 (najstarsza i największa sala zgromadzeń Świadków Jehowy w Polsce oraz druga pod względem wielkości w Europie), obiekt powstał w 1999 r. na terenie byłej bazy transportowej „Transgóru”, budynki z l. 1961-62 zaadaptowano do nowych funkcji oraz wzniesiono audytorium i amfiteatr, w skład kompleksu wchodzą: sala zgromadzeń na 2.440 osób, zadaszony amfiteatr na ponad 6.400 osób oraz kilka mniejszych sal wykładowych i konferencyjnych, a także basen do chrztu i hol, woj. śląskie.

20. Centrum Nauki Kopernik z 2010 r. na Powiślu w Śródmieściu Warszawy, ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 20 (największe centrum nauki w Polsce i jedno z większych w Europie); obiekt składa się z budynku o pow. ok. 15 tys. m², a w nim kilkaset interaktywnych stanowisk umieszczonych w sześciu galeriach: „Świat w ruchu”, „Człowiek i środowisko”, „Korzenie cywilizacji”, „Strefa światła”, „RE: generacja” i „Bzzz!” (specjalna galeria dla dzieci), wystawy czasowe, laboratoria i pracownie oraz centrum konferencyjne, a także Planetarium „Niebo Kopernika” dla 139 widzów z kopułą o śred. 16 m, Parku Odkrywców z urządzeniami do przeprowadzania eksperymentów pod gołym niebem, zewnętrznej galerii sztuki i amfiteatru.

21. Centrum Nauki i Sztuki Stara Kopalnia na terenie nieczynnej kopalni w Wałbrzychu, ul. Piotra Wysockiego 29 (największy kompleks postindustrialny w Polsce), placówka muzealna powstała w 2014 r. na terenie zabytkowej Kopalni Węgla Kamiennego „Julia” po rozbudowaniu Muzeum Przemysłu i Techniki z 1999 r., w 2015 r. obiekt wpisany na listę Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego – ERIH, woj. dolnośląskie.

22. Chłodnia kominowa w Elektrowni Bełchatów w Rogowcu, ul. Energetyczna 7 – budowla służąca do schładzania wody w zakładach przemysłowych oraz energetycznych niemających możliwości użycia do chłodzenia wody z rzeki, morza czy jeziora (największa chłodnia kominowa hiperboloidalna w Polsce), wys. 180 m, śred. podstawy 118,6 m, wydajność 80.200 m³/h, powstała w związku z budową bloku energetycznego o mocy 858 MW oddanego do eksploatacji w 2011 r., woj. łódzkie, pow. bełchatowski, gm. Kleszczów.

23. Chojnicki Klub Żeglarski w Charzykowach, ul. Rybacka 1 (najstarszy klub żeglarski w Polsce), powstały w 1922 r. jako Klub Żeglarski Chojnice, uważany za kolebkę polskiego żeglarstwa, organizator regat centralnych, m.in. mającego najwyższą rangę „Memoriału Ottona Weilanda” – nestora żeglarstwa polskiego i założyciela klubu, na wyposażeniu klubu znajdują się m.in. jachty klasy: Optimist, Orion, Omega i Puck, woj. pomorskie, pow. chojnicki, gm. Chojnice.

24. Chrzcielnica romańska z XI w. w bazylice św. Marii Magdaleny i św. Stanisława z l. 1911-14 w Szczepanowie (najstarsza chrzcielnica w Polsce); kamienna chrzcielnica wykonana z piaskowca ciężkowickiego, pochodząca z pierwszego drewnianego kościoła wybudowanego przez rodziców św. Stanisława, w której mógł być ochrzczony, woj. małopolskie, pow. brzeski, gm. Brzesko.

25. Cmentarz:

    1. bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja z XII w. w Łowiczu, przy Starym Rynku, zw. „Mazowieckim Wawelem”, od 1992 r. bazylika mniejsza (największa nekropolia arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski w Polsce), miejsce wiecznego spoczynku 12. prymasów Polski; ponieważ prymasi Polski z tytułu pełnionych przez siebie urzędów kościelnych byli jednocześnie interreksami Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, od 1572 r. w czasach bezkrólewia, kościół pełnił tymczasową funkcję najważniejszej świątyni Rzeczypospolitej; w 2012 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. łódzkie,

    2. cmentarz dla zwierząt „Psi Los” w Koniku Nowym, ul. Podleśna – cmentarz założony w 1991 r. przez Witolda Wojdę (najstarszy i największy cmentarz dla zwierząt domowych w Polsce); cmentarz powstał z myślą o ludziach, którzy chcą w godny sposób pożegnać swoje zwierzęta, liczba pochówków ok. 6.500, woj. mazowieckie, pow. miński, gm. Halinów,

    3. cmentarz mennonicki z 1768 r. w Stogach na Żuławach Wiślanych (najstarszy i największy oraz jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy mennonickich w Polsce, uważany za jeden z najpiękniejszych obiektów tego typu w Europie), pow. 2,6 ha, 6 kwater, 260 obramowań grobów pojedynczych i podwójnych, 78 stel i innych nagrobków z krzyżami, tablicami oraz tumb, woj. pomorskie, pow. malborski, gm. Malbork,

    4. Cmentarz Poległych 1920 roku w Radzyminie [tzw. „Nowy Cmentarz”], al. Jana Pawła II 60 – miejsce pochówku żołnierzy polskich poległych w bitwie pod Radzyminem, uznawanej za najważniejszy element działań zbrojnych podczas Bitwy Warszawskiej, zw. „Cudem nad Wisłą” (decydujące starcie wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920), która zatrzymała ekspansję bolszewicką w Europie na 21 lat (najważniejsza bitwa w najnowszej historii Polski i jedna z przełomowych bitew w dziejach świata, które zaważyły na losie ludzkości), bitwa stoczona wokół Radzymina w dniach 13-16 sierpnia 1920 r. pomiędzy Armią Czerwoną a Wojskiem Polskim wpisała to małe miasteczko do annałów historii; w l. 1923-47, 15 sierpnia obchodzono Święto Żołnierza, a w 1992 r. dzień wiktorii radzymińskiej ustanowiono Świętem Wojska Polskiego, woj. mazowieckie, pow. wołomiński,

    5. Cmentarz Powstańców Warszawy przy ul. Wolskiej 174/176 na Woli w Warszawie – nekropolia proj. Romualda Gutta i Aliny Scholtz-Richert otwarta w 1945 r. z przeznaczeniem na pochówki osób ekshumowanych z ulic i placów Warszawy, początkowo do zbiorowych grobów „przejściowych”, poległych głównie podczas powstania warszawskiego (największy cmentarz wojenny w Polsce i jeden z największych w Europie), pierwotnie nekropolia o pow. 4,5 ha, ob. 1,5 ha, 177 zbiorowych mogił, ok. 104 tys. pochowanych osób, w tym ok. 8-10 tys. żołnierzy powstania warszawskiego; obiekt wpisany do rejestru zabytków w 2012 r.,

    6. cmentarz przy ul. Lipowej w Lublinie – właśc. zespół czterech cmentarzy, w skład którego wchodzą: cmentarz rzymskokatolicki z 1794 r., cmentarz ewangelicko-augsburski z ok. 1825 r., cmentarz prawosławny z ok. 1840 r. oraz cmentarz wojskowo-komunalny z 1915 r. z główną bramą wejściową od ul. Białej (najstarsza nekropolia wielowyznaniowa w Polsce), od 1985 r. nekropolia posiada status zabytku,

    7. cmentarz staroobrzędowców parafii Zaśnięcia Bogurodzicy Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego w Gabowych Grądach (najstarszy cmentarz staroobrzędowy w Polsce), na grobach – zgodnie z zasadami starowierców – znajdują się tzw. ośmiokończyste krzyże, ob. jedyny czynny obiekt tego typu w Polsce, woj. podlaskie, pow. augustowski, gm. Augustów,

    8. stary cmentarz rzymskokatolicki pw. św. Stanisława Biskupa z 1782 r. w Ostrowie Wielkopolskim, położony pomiędzy ulicami Wrocławską, Fryderyka Chopina i Wysocką (najstarszy czynny cmentarz katolicki i jedna z najstarszych nekropolii w Polsce położonych z dala od kościoła, poza obrębem miasta), w latach zaborów jedyne legalne miejsce polskich manifestacji patriotycznych, pow. 1,256 ha, woj. wielkopolskie.

26. Depresja we wsi Marzęcino nad Kanałem Panieńskim na Żuławach Wiślanych (ob. najniżej położony udokumentowany punkt w Polsce); 2,07 m p.p.m. (wyniki pomiarów potwierdzone przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii w 2014 r.), woj. pomorskie, pow. nowodworski, gm. Nowy Dwór Gdański.

27. Dom Dziecka Nr 15 im. ks. G.P. Baudouina w Warszawie, ul. Nowogrodzka 75 – placówka opiekuńczo-wychowawcza typu specjalistyczno-terapeutycznego (najstarszy działający dom dziecka w Polsce), założony w 1736 r. przez ks. Gabriela Piotra Baudouina jako Szpital Podrzutków im. Dzieciątka Jezus przy ul. Krakowskie Przedmieście, wzorowany na paryskim Hôpital des Enfants Trouvés założonym w XVII w. przez św. Wincentego à Paulo, w 1757 r. przeniesiony do budynku przy pl. Wareckim (ob. pl. Powstańców Warszawy), od 1758 r. oddział Szpitala Dzieciątka Jezus, od 1901 r. w obecnym miejscu; od 1917 r. samodzielny zakład wychowawczy, od 1918 r. pod nazwą Dom ks. Boduena, przed II wojną światową przekształcony w Dom Matki i Dziecka., od 1993 r. włączony do systemu opieki nad dzieckiem w systemie edukacji, od 1999 r. jednostka organizacyjna systemu pomocy społecznej, od 2012 r. placówka specjalistyczno-terapeutyczna systemu pieczy zastępczej.

28. Dom Rekolekcyjny św. Józefa z 1905 r. w Czechowicach-Dziedzicach, al. św. Andrzeja Boboli 1 – dom rekolekcyjny księży jezuitów (najstarszy obecnie działający dom rekolekcyjnych w Polsce), budowa domu rekolekcyjnego była odpowiedzią polskich jezuitów na apel papieża Leona XIII, wzywającego Towarzystwo Jezusowe do duszpasterstwa robotników zagrożonych komunizmem; w 1951 r. aby nie dopuścić do przejęcia budynku przez władze komunistyczne przy kaplicy rekolekcyjnej bp Stanisław Adamski erygował nową parafię; od tej pory prowadzi się tu zarówno pracę rekolekcyjną, jak też duszpasterstwo parafialne, woj. śląskie, pow. bielski.

29. Dom Rekordów i Osobliwości [d. Muzeum Rekordów i Osobliwości] na terenie Rodzinnego Parku Rozrywki „Rabkoland” w Rabce-Zdroju, ul. Podhalańska 2 – instytucja powstała w 2001 r. z inicjatywy Towarzystwa Kontroli Rekordów Niecodziennych założonego w 1999 r. (wystawa eksponatów z rodziny „naj”); wśród eksponatów znajdują się m.in. największe na świecie piszące wieczne pióro o dł. 222 cm i masie 3,3 kg, największy długopis o dł. 250 cm i masie z tuszem 100 kg, największy mikrofon o dł. 220 cm, największa bombka na choinkę o śred. 33 cm i obw. 1 m, największe piłkarskie buty o dł.3,45 m i wys. 1,40 m, najmniejszy rower z przednim kołem o śred. 11 mm, filiżanka na 26 tys. szklanek herbaty, najstarsza zachowana w Polsce kula bilardowa z 1840 r. oraz unikatowa na skalę światową kolekcja rzeźb z jednej zapałki Anatola Karonia, składająca się ze 192 eksponatów, woj. małopolskie, pow. nowotarski.

30. Drewniana chata pasterska bacy Krzysztofa Gacha na polanie Wzorowej Hali Długiej pod siodłem Turbacza w Gorcach, na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego (najwyżej położona czynna bacówka w Polsce – 1.202 m n.p.m.), w 2003 r. Gorczański Park Narodowy ponownie wprowadził na polanie kulturowy wypas owiec; w bacówce można kupić oscypki i napić się żętycy, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Nowy Targ, sołectwo Obidowa.

31. Droga:

    1. autostrada A8, tzw. Autostradowa Obwodnica Wrocławia (AOW) o przekroju dwujezdniowym i trzech pasach w każdą stronę (najkrótsza autostrada w Polsce), dł. ok. 22,7 km, arteria powstała w 2011 r. i jest jedyną autostradą w Polsce nieposiadająca miejsc obsługi podróżnych, woj. dolnośląskie,

    2. droga ekspresowa S2, znana pod nazwą Południowa Obwodnica Warszawy (POW) z l. 2013-2021, łącząca węzły autostrady A2 „Konotopa” i „Lubelska” w Majdanie (najszersza droga krajowa w Polsce); na odcinku przy węźle „Opacz” ma 14 pasów ruchu (wliczając pasy łącznikowe), woj. mazowieckie,

    3. droga ekspresowa S79 oddana do użytku w 2013 r. – droga ekspresowa w Warszawie stanowiąca łącznik pomiędzy ul. Marynarską a Południową Obwodnicą Warszawy (najkrótsza droga ekspresowa w Polsce), dł. 7,5 km, woj. mazowieckie,

    4. droga krajowa nr 8 (DK8) – droga krajowa klasy A, klasy S oraz klasy GP (najdłuższa droga krajowa w Polsce) prowadząca przez Polskę od granicy z Czechami w Kudowie-Zdroju do granicy z Litwą w Budzisku, dł. 849 km (do zaliczenia na odznakę należy przebyć odc. min. 100 km dowolnym środkiem transportu lub zdobyć 20 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej albo 30 pkt. wg regulaminu KOT na wycieczce rowerowej), droga stanowi polski odc. trasy europejskiej E67, na odc. od Helsinek do Warszawy nazywana Via Baltica, w 2007 r. została uznana za najbardziej niebezpieczną i zapoczątkowała program pod hasłem: „Drogi zaufania – Bezpieczna ósemka”, przebiega przez 5 województw: dolnośląskie, wielkopolskie, łódzkie, mazowieckie i podlaskie,

    5. droga krajowa nr 85 (DK85) – droga krajowa klasy G (najkrótsza droga krajowa w Polsce), trasa łącząca Nowy Dwór Mazowiecki (DK62), ul. gen. Wiktora Thommee z Kazuniem Polskim (S7), w pobliżu zbiegu ulic Ordona i Rekreacyjnej, dł. 4,774 km, arteria do końca 2013 r. była najkrótszą drogą będącą w zarządzie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) w Polsce, woj. mazowieckie, pow. nowodworski, gm. Nowy Dwór Mazowiecki i gm. Czosnów,

    6. droga krajowa nr 96 (DK96) – droga krajowa klasy GP (najkrótsza droga krajowa w Polsce), trasa łącząca autostradę A1 (węzeł „Turzno”) z drogą krajową nr 15 (DK15) w Gronowie, dł. 1,5 km, arteria powstała w 2013 r. i od tego roku jest najkrótszą drogą będącą w zarządzie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) w Polsce, woj. kujawsko-pomorskie, pow. toruński, gm. Lubicz,

    7. najdłuższa prosta droga w Polsce (ex aequo); do zaliczenia na odznakę należy wybrać jeden dowolny obiekt:

       • odcinek drogi krajowej nr 62 (DK62) pomiędzy Serockiem a Wyszkowem, dł. 26 km (na całej długości nie ma żadnego zakrętu); prosty odcinek rozpoczyna się przy marinie na Zalewie Zegrzyńskim i ciągnie aż do ronda w Wyszkowie, gdzie droga krajowa nr 62 spotyka się z al. marsz. Józefa Piłsudskiego i ul. Komisji Edukacji Narodowej, woj. mazowieckie, pow. legionowski i wyszkowski,

       • odcinek drogi wojewódzkiej nr 673 pomiędzy Sokółką a Dąbrową Białostocką, tzw. „Podlaska autostrada” oddana do użytku w 2020 r. na całej długości nie ma żadnego zakrętu (jest jedynie kilka łagodnych łuków), trasa o dł. 26 km biegnie równolegle do linii kolejowej Białystok – Suwałki, woj. podlaskie, pow. sokólski.

32. Drzewo:

    1. aleja grabowa w parku krajobrazowym w Krasnem, ul. Adama Mickiewicza 37 (najstarsza i najdłuższa aleja grabowa w Polsce i w Europie), ok. 150-letnie graby na dł. ok. 1.500 m w parku pałacowym proj. Waleriana Kronenberga z przeł. XIX i XX w., woj. mazowieckie, pow. przasnyski,

    2. daglezja zielona (należy wybrać jeden obiekt odwiedzony jako pierwszy):

       • daglezja zielona „Helena” w Górach Bardzkich na terenie Nadleśnictwa Bardo Śląskie, w leśnictwie Opolnica, wiek ok. 120 lat, obw. 349 cm, śred. 111 cm, wys. 59,4 m, rozpiętość korony 12 m (najwyższy udokumentowany okaz tego gatunku i od 2021 r. najwyższe drzewo w Polsce), w 2022 r. drzewo uznane za pomnik przyrody, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki, gm. Bardo,

       • daglezja zielona w Beskidzie Żywieckim na terenie Nadleśnictwa Ujsoły w przysiółku Worniczki we wsi Glinka, obw. 283 cm, śred. 90 cm, wys. 58,2 m (najwyższy udokumentowany okaz tego gatunku i od 2020 r. najwyższe drzewo w Polsce), woj. śląskie, pow. żywiecki, gm. Ujsoły,

       • daglezja zielona na stokach Klimczoka w Beskidzie Śląskim, w pobliżu „Chaty Na Groniu”, na terenie Nadleśnictwa Bielsko, w leśnictwie Biła, wiek ok. 115 lat, obw. 244 cm, śred. 78 cm, wys. ok. 57,3 m (najwyższy udokumentowany okaz tego gatunku i od 2017 r. najwyższe drzewo w Polsce), woj. śląskie, pow. bielski, gm. Wilkowice, wieś Meszna,

    3. dąb „Chrobry” w pobliżu rez. przyrody „Buczyna Szprotawska” w Borach Dolnośląskich, w okolicach Piotrowic, na terenie Nadleśnictwa Szprotawa, w leśnictwie Szprotawka – dąb szypułkowy, pomnik przyrody od 1966 r., wiek ok. 760 lat, obw. 1.004 cm, śred. 321 cm, wys. 26 m, rozpiętość korony ok. 16 m, objętość ok. 90 m³ (największy i do 2019 r. uważany za najstarszy dąb w Polsce), woj. lubuskie, pow. żagański, gm. Szprotawa,

    4. dąb „Rus” na Polanie dębów zabytkowych w zespole pałacowo-parkowym w Rogalinie (cz. angielska) – dąb szypułkowy, pomnik przyrody, wiek ok. 800 lat, obw. 938 cm, śred. 2,99 m, wys. 20 m, (ob. najstarszy dąb i najstarsze drzewo liściaste w Polsce), woj. wielkopolskie, pow. poznański, gm. Mosina,

    5. dęby rogalińskie – pomniki przyrody na terenie Rogalińskiego Parku Krajobrazowego (największe skupisko pomnikowych dębów w Polsce i w Europie), ok. 2.000 dębów o obw. sięgającym ponad 9 m, najsłynniejsze (do zaliczenia na odznakę): „Lech”, „Czech” i „Rus” o obw. 633, 735 i 915 cm na Polanie dębów zabytkowych w części angielskiej przypałacowego parku oraz „Edward” o obw. 618 cm na skraju parku, na zboczu doliny Warty, wiek ok. 500-800 lat; Dęby rogalińskie rysowane przez Leona Wyczółkowskiego można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie, dęby rogalińskie użyte zostały jako plener filmu „Stara Baśń. Kiedy słońce było Bogiem" w reż. Jerzego Hoffmana, woj. wielkopolskie, pow. poznański, gm. Mosina,

    6. grusza domowa w Hajdukach Nyskich – pomnik przyrody od 2008 r., w ogrodzie posesji nr 38, wiek ok. 180 lat, obw. 323 cm, wys. 10 m (najstarsza i najgrubsza przedstawicielka tego gatunku oraz jedno z najstarszych drzew owocowych w Polsce), woj. opolskie, pow. nyski, gm. Nysa,

    7. jesion wyniosły – puszczański rekordzista na terenie Białowieskiego Parku Narodowego w Obrębie Orłówka, obw. 430 cm, śred. 137 cm, wys. 45,2 m (najwyższy jesion oraz najwyższe drzewo liściaste w Polsce i jedno z najwyższych w Europie), woj. podlaskie,

    8. jodła Stadnickiego w Beskidzie Sądeckim nad Popradem w paśmie Radziejowej, na terenie rezerwatu przyrody „Baniska” we wsi Roztoka Ryterska, obw. 411 cm, śred. 131 cm, wys. 55,3 m (najwyższa w Polsce i piąta na świecie jodła pospolita oraz najwyższe żyjące drzewo rodzime), woj. małopolskie, pow. nowosądecki, gm. Rytro,

    9. kasztan jadalny w ogrodzie na terenie plebanii parafii pw. św. Mikołaja w Tarnowskich Górach, w dzielnicy Repty Śląskie, ul. Wincentego Witosa 120 – pomnik przyrody od 1960 r., wiek ok. 450 lat, obw. 8,44 m, śred. 267 cm, wys. 25 m (najstarszy i najgrubszy kasztan jadalny w Polsce oraz jeden z najstarszych w Europie Środkowej), woj. śląskie,

    10. klon polny [paklon] w zespole pałacowo-parkowym w Dobrzycy, ul. Pleszewska 5a (najstarszy okaz tego gatunku w Polsce), wiek 330 lat, obw. 479 cm, śred. 152 cm, wys. ok. 16 m, woj. wielkopolskie, pow. pleszewski,

    11. Krzywy Las w okolicach nowego osiedla w Nowym Czarnowie i Elektrowni Dolna Odra, na terenie Nadleśnictwa Gryfino – powierzchniowy pomnik przyrody od 2006 r., partia lasu z drzewami o łukowato wygiętych pniach (najdziwniejszy i najbardziej krzywy las w Polsce), zasadzony w l. 30. XX w. (prawdopodobnie w 1934 r.), ok. 100 zdeformowanych sosen zwyczajnych wygiętych pod kątem ok. 90° od ok. 20 cm nad ziemią do 3 m, wys. całkowita ok. 11-12 m, pow. ok. 1,7 ha; przez las przebiega czerwony szlak turystyczny ze Szczecina w dzielnicy Żydowce-Klucz do Mieszkowic, woj. zachodniopomorskie, pow. gryfiński, gm. Gryfino,

    12. labirynt grabowy z wieżą widokową w Ogrodach Hortulus Spectabilis w Dobrzycy, udostępnionych do zwiedzania w 2014 r. (największy labirynt grabowy w Polsce, w Europie i na świecie); labirynt proj. Piotr Bigońskiego powstał z 18 tys. sadzonek grabu, pow. ok. 1 ha, łączna dł. korytarzy 3.218 m, łączna dł. wszystkich ścian 6.539 m, ściany o wys. 2 m, labirynt ma jedno wejście i trzy wyjścia, do centralnego placu z wieżą prowadzą trzy drogi, na pewnych odcinkach pokrywające się ze sobą, o dł. odpowiednio: 396 m, 924 m i 1.003 m, wys. wieży widokowej 20 m, woj. zachodniopomorskie, pow. koszaliński, gm. Będzino, Dobrzyca 76,

    13. lipa drobnolistna na placu przed kościołem pw. Przemienienia Pańskiego w Cielętnikach, ul. Tadeusza Kościuszki 8 – pomnik przyrody od 1937 r., wiek ok. 550 lat, obw. 1.084 cm, śred. 343 cm, wys. 29,5 m (najstarsza, największa i najgrubsza lipa oraz najgrubsze drzewo w Polsce); w 2017 r. orkan Ksawery powalił lipę na ziemię, pozostał tylko niewielki kikut, woj. śląskie, pow. częstochowski, gm. Dąbrowa Zielona,

    14. mamutowiec olbrzymi [sekwojadendron] zasadzony w 1895 r. na terenie dawnego parku dworskiego z XVIII w. w Brwicach (największy, najgrubszy i najstarszy mamutowiec w Polsce), wiek ok. 120 lat, obw. 375 cm, wys. 27 m, woj. zachodniopomorskie, pow. gryfiński, gm. Chojna,

    15. najwyższe drzewo w Polsce (ex aequo); do zaliczenia na odznakę należy wybrać jeden dowolny obiekt:

        • świerk pospolity na terenie Białowieskiego Parku Narodowego w Obrębie Orłówka, obw. 323 cm, śred. 103 cm, wys. 51,8 m (najwyższe notowane drzewo w Polsce), woj. podlaskie,

        • świerk pospolity w Rycerce Górnej, na terenie rez. przyrody „Śrubita” w Beskidzie Żywieckim, obw. 314 cm, śred, 100 m, wys. 51,8 m (najwyższe notowane drzewo w Polsce), woj. śląskie, pow. żywiecki, gm. Rajcza,

    16. najwyższe drzewo na terenie zurbanizowanym w Polsce (ex aequo); do zaliczenia na odznakę należy wybrać jeden dowolny obiekt:

        • jesion wyniosły w parku zamkowym w Suchej Beskidzkiej, obw. 421 cm, śred. 134 cm, wys. 40,0 m (najwyższe drzewo poza obszarami leśnymi w Polsce), woj. małopolskie, pow. suski,

        • topola kanadyjska „Robusta” w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie, obw. 327 cm, śred. 104 cm, wys. 40,0 m (najwyższe drzewo poza obszarami leśnymi w Polsce),

    17. platan „Olbrzym” w parku miejskim, nad rzeką Rurzycą w Chojnie, ul. Bałtycka 14 – platan klonolistny, pomnik przyrody od 2006 r., wiek ok. 300 lat, obw. 1.066 cm, śred. 339 cm, wys. 35 m, rozpiętość korony 38 m (najstarszy, najokazalszy i najgrubszy platan w Polsce; po spaleniu dębu „Napoleon” w 2010 r. i powaleniu lipy drobnolistnej z Cielętnik w 2017 r. ob. najgrubsze drzewo w Polsce), woj. zachodniopomorskie, pow. gryfiński,

    18. sosna „Rzepicha” na prawym brzegu Odry, niedaleko miejscowości Górki Małe, na terenie Nadleśnictwa Sulechów, w leśnictwie Nowy Świat, oddz. 284k – pomnik przyrody, obw. 568 cm, wys. 27 m (najgrubsza sosna zwyczajna w Polsce), woj. lubuskie, pow. zielonogórski, gm. Sulechów,

    19. sosna „Wszebora” w Mińsku Mazowieckim, ul. Stankowizna, przy szosie za mostem na rzece Srebrnej, na terenie Nadleśnictwa Mińsk, w leśnictwie Stankowizna, oddz. 145a – pomnik przyrody, wiek ok. 370 lat, obw. 375 cm, wys. 22 m (najstarsza sosna zwyczajna w Polsce); w 2012 r. powstała Ścieżka Przyrodniczo-Leśna „Najstarsza sosna w Polsce" o dł. 0,2 km, woj. mazowieckie,

    20. świerk „Antoni” w Górach Bardzkich na terenie Nadleśnictwa Bardo Śląskie, w leśnictwie Opolnica, wiek ok. 140 lat, obw. 405 cm, śred. 129 cm, wys. 55,07 m (najwyższy udokumentowany okaz tego gatunku oraz drugie najwyższe żyjące drzewo rodzime, a do 2017 r. najwyższe drzewo w Polsce), w 2022 r. drzewo uznane za pomnik przyrody, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki, gm. Bardo,

    21. wiąz „Wiedźmin” zw. „Mieszkiem” w Komorowie, ul. Wiązowa 7 (d. ul. gen. Karola Świerczewskiego) – pomnikowy wiąz szypułkowy, pomnik przyrody od 1971 r., wiek ok. 460 lat, obw. 930 cm, śred. 296 cm, wys. ok. 35 m [do 2005 r. kiedy podczas wichury odłamał się najdłuższy konar], ob. wys. 18 m (najstarszy, najokazalszy i najgrubszy udokumentowany okaz tego gatunku w Polsce i w Europie), woj. lubuskie, pow. krośnieński, gm. Gubin.

33. Drzwi:

    1. Drzwi Gnieźnieńskie z 2. poł. XII w. osadzone w portalu wewnętrznym kruchty południowej bazyliki prymasowskiej Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie (najsłynniejsze i najstarsze wrota w Polsce); unikatowy zabytek romańskiej sztuki odlewniczej, wykonany za panowania księcia Mieszka III Starego; odlane z brązu metodą wosku traconego, oba skrzydła o różnej wielkości (lewe wys. 328 cm, szer. 84 cm i prawe, wys. 323 cm, szer. 83 cm), 18 kwater z płaskorzeźbami scen figuralnych z życia św. Wojciecha od narodzin do męczeńskiej śmierci, obramowanych bordiurą z ornamentem roślinnym oraz postaciami ludzi i zwierząt, kołatki w kształcie lwich głów umocowane na drzwiach odlano oddzielnie, woj. wielkopolskie,

    2. drzwi w sanktuarium Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z l. 1985-93 w Radzyniu Podlaskim, ul. ks. kard. Stefana Wyszyńskiego 6 – stalowe wrota z 2010 r., ozdobione płaskorzeźbami z brązu krakowskiego artysty Władysława Dudka (największe i najcięższe drzwi do świątyni w Polsce), wys. 3,45 m, szer. 8 m, masa 5 t; na dwuskrzydłowych drzwiach i dwóch furtach bocznych znajdują się trzy sceny: „Zwiastowanie” (na furcie lewej), „Wniebowzięcie” (pośrodku) oraz „Ukoronowanie Najświętszej Maryi Panny” (na furcie prawej), woj. lubelskie.

34. Dworzec kolejowy:

    1. Dworzec Centralny im. Stanisława Moniuszki z 1975 r. w Śródmieściu Warszawy, al. Jerozolimskie 54 – główny dworzec kolejowy w Warszawie i centralny punkt warszawskiej linii średnicowej, położony nad tunelem średnicowym łączącym stację Warszawa Centralna ze stacjami Warszawa Wschodnia i Warszawa Zachodnia, połączony przejściami podziemnymi ze stacją Warszawa Śródmieście oraz końcową stacją Warszawskiej Kolei Dojazdowej – Warszawa Śródmieście WKD (największy dworzec kolejowy oraz największy i najbardziej wykorzystywany węzeł przesiadkowym w Polsce); proj. Arseniusza Romanowicza, kubatura 600 tys. m³, pow. ok. 90 tys. m², hala główna o dł. 120 m, szer. 84 m i wys. 20 m, 4 podziemne perony o dł. 400 m każdy, dziennie z dworca korzysta ok. 60 tys. osób, rocznie 24 mln, wg kategoryzacji PKP ma najwyższą kategorię – Premium,

    2. dworzec kolejowy Jabłoń Kościelna w Jabłoni-Jankowcach, na 135,825 km linii kolejowej nr 6 Zielonka – Kuźnica Białostocka, na trasie Warszawa – Białystok, stanowiącej cześć linii Rail Baltica (najmniejszy dworzec kolejowy w Polsce), przystanek kolejowy Jabłoń z 1951 r. (od 1966 r. pod obecną nazwą) wg klasyfikacji PKP ma kategorię dworca lokalnego, 2 perony, 2 tory, woj. podlaskie, pow. wysokomazowiecki, gm. Nowe Piekuty,

    3. dworzec kolejowy z 1862 r. w Aleksandrowie Kujawskim, na 91,702 km linii kolejowej nr 18 Kutno – Piła Główna, ul. Wojska Polskiego 2 (najdłuższy budynek dworcowy w Polsce i w Europie oraz najcenniejszy obiekt zachowanej architektury dworcowej w Polsce), 2 perony, w tym 1 wyspowy, 3 krawędzie peronowe; w 1998 r. zespół dworca kolejowego: budynek dworcowy z wieżą ciśnień z 1895 r. oraz trzema domami mieszkalnymi wpisany do rejestru zabytków; w 1879 r. na dworcu miało miejsce spotkanie cesarza niemieckiego Wilhelma I Hohenzollerna i cesarza Wszechrusi Aleksandra II Romanowa, woj. kujawsko-pomorskie,

    4. dworzec kolejowy z 1899 r. na stacji Zakopane, na końcu (43,334 km) linii kolejowej nr 99 Chabówka – Zakopane, ul. Chramcówki 35 (najwyżej położony dworzec kolejowy w Polsce), wys. 835 m n.p.m., 3 perony, 5 krawędzi peronowych, woj. małopolskie, pow. tatrzański.

35. Dzwon:

    1. dzwon kościelny z 1318 r. fund. o. Przedbora z Widawy pod Wrocławiem, na wieży bazyliki kolegiackiej św. Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu, pl. Jana Pawła II 10 (najstarszy nadal pracujący dzwon w Polsce); śred. 120 cm, woj. dolnośląskie, pow. świdnicki,

    2. dzwon „Maryja Bogurodzica” z 1999 r. na wieży bazyliki NMP Licheńskiej, na terenie sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Królowej Polski w Licheniu Starym nad Jeziorem Licheńskim (największy współczesny dzwon w Polsce i trzeci pod względem wielkości w Europie); wys. 4,4 m, śred. 3,12 m, masa z jarzmem ok. 19 t, masa bez jarzma ok. 14,78 t, w tym serce 400 kg, ton uderzeniowy c°; bazylika wraz z dzwonem ma stanowić wotum Polaków za 2000 lat chrześcijaństwa, woj. wielkopolskie, pow. koniński, gm. Ślesin,

    3. dzwon „Piotr” z 1314 r. w kościele oo. dominikanów pw. św. Jakuba Apostoła w Sandomierzu, ul. Staromiejska 11 (najstarszy średniowieczny datowany dzwon w Polsce i jeden z najstarszych średniowiecznych dzwonów kołysanych w Polsce i Europie), wys. z koroną 72 cm, śred. 59 cm, masa ok. 400 kg, ton uderzeniowy gis², woj. świętokrzyskie,

    4. Dzwon Pokoju i Przyjaźni Między Narodami w Parku Cytadela, w dzielnicy Stare Winogrady w Poznaniu – pomnik odsłonięty w 1986 r. na terenie dawnego Fortu Winiary (najstarszy obiekt tego typu w Polsce, a trzeci na świecie po Hiroszimie i Nowym Jorku), dzwon o masie 850 kg i śred. 102 cm, zawieszony 10 m nad ziemią na betonowej dzwonnicy o wys. 16 m wykonała pracownia ludwisarska Saturnina Skubiszyńskiego w Poznaniu, ton zasadniczy fis o częstotliwości 182,8 Hz; dzwon można usłyszeć z okazji świąt narodowych i dla upamiętnienia ważnych wydarzeń historycznych,

    5. dzwon „Tuba Dei” [Trąba Boża] z 1500 r. autorstwa miejscowego ludwisarza Marcina Schmidta, na wieży bazyliki katedralnej św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu, ul. Żeglarska 16 (największy średniowieczny dzwon kołysany w Polsce i jeden z największych w Europie Środkowej); wys. z koroną 2 m, śred. 2,27, masa: 7.238 kg, w tym serce 200 kg, ton uderzeniowy as°; miniatura dzwonu o masie 70 kg znajduje się w Domu Legend Toruńskich przy ul. Szerokiej 35,

    6. dzwon zegarowy z 1368 r. autorstwa mistrza Swelbela, na wieży Starego Ratusza na Rynku we Wrocławiu (najstarszy dzwon zegarowy w Polsce); na dzwonie widnieje inskrypcja łacińska: Anno Domini MCCCLXVIII En ego campana raro pronuncjo vana nocte dieque moraque pro roauture et hora (pol. Roku Pańskiego 1368. Spójrz, ja dzwon rzadko odzywam się na próżno. W noc i za dnia ogłaszam czas i godzinę),

    7. dzwon zegarowy z 1567 r. na wieży katedry św. Stanisława i św. Wacława w Świdnicy, pl. Jana Pawła II 2-3 (najwyżej zawieszony dzwon w Polsce); na wieży o wys. 103 m, 75 m n.p.t., masa 1,8 t; dzwon nie posiada serca i uderzany jest z boku przez młot sprzężony z mechanizmem zegarowym stalową liną, woj. dolnośląskie,

    8. dzwon „Zygmunt” z 1520 r., fund. króla Zygmunta I Starego, autorstwa niemieckiego ludwisarza Hansa Bahama, na Wieży Zygmuntowskiej, w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława na Wawelu w Krakowie (najsłynniejszy i największy zabytkowy dzwon w Polsce oraz jeden z największych w Europie); wys. z koroną 2,41 m, śred. 2,42 m, obj. 1,2 m³, masa 12.600 kg, w tym serce 365 kg, ton uderzeniowy g°.

36. Eksponat muzealny:

    1. bryła bursztynu w Muzeum Bursztynu w Wielkim Młynie na Starym Mieście w Gdańsku, oddział Muzeum Gdańska [d. Muzeum Historyczne Miasta Gdańska], ul. Wielkie Młyny 16 – bryła bursztynu eksponowana za wejściem do muzeum. zakupiona do kolekcji w 2021 r., pochodzi z kopalni węgla brunatnego z Sumatry, należy do żywic kopalnych z grupy glesytu (bursztyn sumatrzański), jeden z nielicznych bursztynów występujących na złożach pierwotnych, w pokładach węgla brunatnego (największa bryła bursztynu w Polsce, w Europie i na świecie), masa 68,2 kg, wymiary: 74 × 57,1 × 42,1 cm, w 2022 r. wpisana do „Księgi rekordów Guinnessa”,

    2. bumerang w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, ul. Senacka 3 (najstarszy i największy bumerang w Polsce, w Europie i na świecie), znaleziony w 1985 r. w jaskini przełomu rzeki Białki w Obłazowej na pograniczu Spiszu i Podhala, w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej w Karpatach; wykonany z ciosu mamuta, wiek 23 tys. lat p.n.e., dł. 71 cm, śred. ok. 5 cm, grub. 1,5 cm, masa ok. 800 g,

    3. Globus Jagielloński z ok. 1510 r. w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Collegium Maius w Krakowie, ul. Jagiellońska 15 – mechaniczna sfera armilarna, dar rektora Akademii Krakowskiej prof. Jana Brożka (1585-1652), pochodzący prawdopodobnie z płn. Włoch lub płd. Francji z 1. poł. XVI w. (najstarszy globus w Polsce oraz jeden z pierwszych globusów w historii kartografii), na globusie wewnątrz sfery armilarnej widnieje jedno z pierwszych na świecie przedstawień Ameryki Północnej w historii kartografii globusowej; Ameryka Północna jest opisana jako: America terra noviter reperta (Ameryka świeżo odkryta) i przedstawiona jako wyspa na Oceanie Indyjskim; autorem mapy powstałej ok. 1508 r. jest najprawdopodobniej Francesco Roselli,

    4. K-202 z l. 1970-73 w Narodowym Muzeum Techniki w Warszawie [d. Muzeum Techniki i Przemysłu NOT], pl. Defilad 1 – 16-bitowy minikomputer opracowany i skonstruowany przez inż. Jacka Karpińskiego z zespołem (najstarszy komputer osobisty w Polsce oraz jeden z najstarszych w Europie i na świecie), zbudowany z użyciem układów scalonych w kooperacji polskich zakładów Zjednoczenia Przemysłu Automatyki i Aparatury Pomiarowej „Mera” z firmami Data-Loop oraz MB Metals z Wielkiej Brytanii, jako jeden z pierwszych w historii stosował powiększanie pamięci przez stronicowanie; dł. 58 cm, szer. 48 cm, wys. 21 cm, masa 35 kg, zasilanie 220 V, 600 lub 700 W, system operacyjny SOK (System Operacyjny Karpińskiego), teoretyczna szybkość 1 mln operacji zmiennoprzecinkowych na sekundę, ponad 90 rozkazów procesora, pamięć operacyjna do 4 mln słów, do 64 urządzeń wejścia-wyjścia,

    5. kancjonał kórnicki w Bibliotece Kórnickiej PAN z 1826 r. w Kórniku, ul. Zamkowa 5 – zbiór zawierający teksty ok. 40. polskich pieśni religijnych, spisany przez pięciu różnych kopistów w l. 1550-55 (najstarszy kancjonał w Polsce), woj. wielkopolskie, pow. poznański,

    6. kurtka kawaleryjska ze skóry łosiowej konfederata barskiego Romualda Lisickiego z lat 1768-72 w Galerii „Broń i Barwa w Polsce” w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie, al. 3 Maja 1 – uniform polskiego żołnierza, na którym wzorowano mundur Kawalerii Narodowej czasów stanisławowskich, rozpoczynając historię polskiego munduru (najstarszy zachowany polski mundur wojskowy); depozyt Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie,

    7. obraz „Dziewica Orleańska” [„Wjazd Joanny d’Arc do Reims”] w galerii malarstwa, przy pałacu Raczyńskich w Rogalinie – oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu, ul. Krzysztofa Arciszewskiego 2 (największy obraz w Polsce), dzieło Jana Matejki z 1886 r., olej na płótnie, wym. 484 × 973 cm, pow. ponad 47 m², woj. wielkopolskie, pow. poznański. gm. Mosina,

    8. piec kaflowy z przeł. XV i XVI w. w Muzeum w Raciborzu [d. kościół Świętego Ducha], ul. Gimnazjalna 1 – późnogotycki piec zrekonstruowany z fragmentów kafli znalezionych w domu książęcym, nad skarbcem Zamku Piastowskiego w Raciborzu (najstarszy obiekt tego typu w Polsce); ob. element wystawy stałej „Sztuka dawna” w sali koncertowej Muzeum w Raciborzu, woj. śląskie,

    9. waza z Bronocic z ok. 3635-3370 r. p.n.e. w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, ul. Senacka 3 – ceramiczna waza zaliczana do kultury pucharów lejkowatych (najstarszy wizerunek pojazdu kołowego w Polsce, w Europie i na świecie), na wazie ornament z symbolicznym przedstawieniem najważniejszych elementów prehistorycznego środowiska przetworzonego przez człowieka, m.in. czterokołowy pojazd z dyszlem dla zwierząt pociągowych; naczynie odkryto w 1976 r. podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych na terenie dużej neolitycznej osady w Bronocicach nad Nidzicą k/Krakowa,

    10. żarówka w Muzeum Energetyki w Łaziskach Górnych, ul. Wyzwolenia 30 – lampa żarowa z włóknem węglowym (zwęglony bambus) umieszczonym w próżni, wyprodukowana na pocz. XX w. w Anglii w firmie Thomasa Alva Edisona i Josepha Wilsona Swana – EDISWAN (najstarsza żarówka w Polsce i jedna z najstarszych w Europie i na świecie), blisko 120-letnia żarówka o mocy ok. 200 W, zapalana raz w roku – 6 stycznia o godzinie 12:00 w święto Trzech Króli, w czasie tzw. „Święta światła”, świeci ciepłym żółto-pomarańczowym światłem, woj. śląskie, pow. mikołowski.

37. Elektrownia:

    1. Elektrownia Kozienice z 1972 r. w Świerżach Górnych u ujścia Zagożdżonki do Wisły – zawodowa elektrownia systemowa, blokowa, kondensacyjna z otwartym układem chłodzenia skraplaczy z Wisły (największa opalana węglem kamiennym i druga co do wielkości elektrownia węglowa w Polsce), właściciel – Enea Wytwarzanie S.A.; moc ok. 4.000 MW, 10 bloków energetycznych, w tym 8 o mocy 200 MW każdy i 2 o mocy 500 MW oraz nowy blok nr 11 z 2017 r. o mocy 1.075 MW (największa i najsprawniejsza jednostka wytwórcza opalana węglem kamiennym w historii polskiej energetyki), roczna produkcja energii 17-18 TWh, co stanowi ok. 13% produkcji krajowej, woj. mazowieckie, pow. kozienicki, gm. Kozienice,

    2. Elektrownia Wiatrowa Margonin z 2010 r. w Margoninie – elektrownia wiatrowa składająca się z 60 turbin typu Gamesa G90 o łącznej mocy 120 MW, co pozwala zaspokoić potrzeby energetyczne 90 tys. gospodarstw domowych (największa farma wiatrowa w Polsce i jedna z największych w Europie); wys. słupa 100 m, rozpiętość łopat śmigła 90 m, woj. wielkopolskie, pow. chodzieski,

    3. Elektrownia Wiatrowa Nowy Tomyśl z 2012 r. – elektrownia wiatrowa zlokalizowana w okolicy miejscowości Paproć składająca się z 2 wiatraków wyposażonych w generator Fuhrländer FL-2500 o mocy nominalnej 2,5 MW i wys. 210 m każdy (najwyższe tego typu konstrukcje w Polsce i jedne z najwyższych w Europie i na świecie), wys. masztu (kratownica) 160 m, rozpiętość łopat śmigła 100 m, woj. wielkopolskie, pow. nowotomyski, gm. Nowy Tomyśl,

    4. Farma Wiatrowa „Zagórze” z 2003 r. w okolicach miejscowości Zagórze nad wsch. brzegiem cieśniny Głęboki Nurt łączącej Zalew Szczeciński z cieśniną Dziwną – zespół 15 elektrowni wiatrowych wyposażonych w turbinę wiatrową Vestas V80 o mocy 2 MW każda (najstarsza i jedna z największych przemysłowych farm wiatrowych w Polsce), pow. 225,2 ha, łączna dł. instalacji przyłączeniowej 119 km, woj. zachodniopomorskie, pow. kamieński, gm. Wolin,

    5. Elektrownia Wodna Leśna z 1907 r. na rzece Kwisa w Leśnej na Pogórzu Izerskim w Sudetach (najstarsza działająca do dziś elektrownia wodna w Polsce), proj. dr inż. Curt Bachmann, maks. moc 2,7 MW, zapora o wys. 45 m, dł. w koronie 130 m, szer. 8 m, zbiornik o poj. 15 mln m³, pow. ok. 140 ha, gł. 12 m; do dzisiaj utrzymano oryginalne wyposażenie maszynowni i unikatowe rozwiązania hydrotechniczne zbiornika wodnego i urządzeń zrzutowych, woj. dolnośląskie, pow. lubański,

    6. Elektrownia Wodna Struga z 1896 r. na Słupi w Strudze (najstarszy działający obiekt tego typu w Polsce i w Europie oraz jeden z najstarszych na świecie); obiekt pierwotnie był młynem, następnie siłownią wodną dla pobliskiego tartaku i papierni, od 1920 r. zawodowa elektrownia o mocy 250 kW; ob. pow. zlewni 239 km², spad wody 14,4 m, moc 320 kW, przepływ maksymalny – 2,7 m³/s, dł. kanału doprowadzającego wodę z jeziora Żukowskiego 1.850 m, woj. pomorskie, pow. bytowski, gm. Parchowo, sołectwo Żukówko,

    7. PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. – Oddział Elektrownia Bełchatów z 1975 r. w Rogowcu, ul. Energetyczna 7 (największa opalana węglem brunatnym elektrownia w Polsce, w Europie i na świecie oraz największy emitent CO₂ [dwutlenku węgla] w Polsce i w Unii Europejskiej – 37 mln t); właściciel – Polska Grupa Energetyczna S.A.; moc 5.472 MW, 13 bloków energetycznych, w tym 12 o mocy 370-380 MW każdy i 1 o mocy 858 MW; roczna produkcja energii 27-28 TWh, co stanowi ponad 20% produkcji krajowej, zaś prąd jest najtańszy w Polsce, woj. łódzkie, pow. bełchatowski, gm. Kleszczów.

38. Elewator zbożowy „Ewa” w porcie morskim w Szczecinie, przy Nabrzeżu Zbożowym – spichlerz o konstrukcji żelbetowej, wybudowany w 1935 r. na części dawnej wyspy Der fette Ort odciętej Kanałem Grodzkim i Dębickim i przyłączonej do Łasztowni groblą usypaną w poprzek nurtu Duńczycy (największy tego typu obiekt w Polsce i jeden z największych w Europie), modernistyczny zabytek techniki o poj. 75 tys. m³ i wys. 64 m na nabrzeżu o dł. 220 m i szer. 9,15 m, zdolności magazynowania ok. 50 tys. t zboża.

39. Fabryka:

    1. Częstochowskie Zakłady Przemysłu Zapałczanego S.A. (ob. Muzeum Produkcji Zapałek w Częstochowie), ul. Ogrodowa 68 – fabryka zapałek wybudowana w 1881 r. przez niemieckich przemysłowców Karola von Gehliga i Juliana Hucha, funkcjonująca w l. 1882-2010, po pożarze w 1930 r. gruntownie zmodernizowana i wyposażona w maszyny firmy Durlach, w 1945 r. upaństwowiona, od 1951 r. pod obecną nazwą (najstarsza fabryka zapałek w Polsce oraz jedyne czynne Muzeum Zapałek w Europie), ekspozycje w dwóch salach wystawowych oraz w niedziałającym zakładzie produkcyjnym, wykorzystującym linię technologiczną z l. 30. XX w., zwiedzający mogą zobaczyć zabytkowy park maszynowy oraz prześledzić cały cykl produkcyjny od korowania drewna przez wytwarzanie patyczków po pakowanie zapałek do pudełek; technologia produkcji nie zmieniła się w praktyce od ponad 100 lat, muzeum znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, woj. śląskie,

    2. E. Wedel [od 2010 r. Lotte Wedel Sp. z o.o.] w Warszawie, ul. hetm. Jana Zamoyskiego 28/30 – firma i marka producenta wyrobów czekoladowych i cukierniczych założona w 1851 r. przez Karola Wedla (najstarsza fabryka czekolady w Polsce),

    3. Fabryka Cukiernicza Kopernik S.A. w Toruniu, ul. Stanisława Żółkiewskiego 34 – wytwórnia pieników, wafli i ciasteczek (najstarsza i największa fabryka pierników w Polsce oraz jeden z najstarszych i największych producentów słodyczy w Polsce i w Europie), w 1763 r. Johann Weese założył zakład piernikarski i rozpoczął budowę rodzinnej firmy produkującej pierniki, w 1824 r. jego wnuk Gustav Traugott Weese przekształcił manufakturę w nowoczesną fabrykę, a w 1885 r. wybudował nowy gmach fabryczny na Nowym Mieście przy ul. Strumykowej 4 (ob. Muzeum Toruńskiego Piernika), w 1913 r. zakończono budowę nowej, większej fabryki na Jakubskim Przedmieściu, gdzie produkcja trwa do dziś, w 1991 r. firmę przekształcono w spółkę akcyjną pracowników i przyjęto obecną nazwę, woj. kujawsko-pomorskie,

    4. fabryka prochu z 1692 r. w Mąkolnie (najstarsza czynna fabryka prochu czarnego w Polsce, w Europie i na świecie); przy głównej drodze znajdują się ruiny dawnych budynków fabrycznych: zakładu nr 3, suszarni i polerowni prochu, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki, gm. Złoty Stok,

    5. pracownia ceramiczna Fundacji Monumenta Poloniae w Zdunach, ul. Łacnowa 37 (najstarsza kaflarnia w Polsce); zakład pracuje nieprzerwanie od 1858 r., a od 1900 r. zaczęto wytwarzać w nim kafle, do dziś formowane ręcznie zachowując stare wzory; woj. wielkopolskie, pow. krotoszyński,

    6. Zakłady Porcelany „Ćmielów” w Ćmielowie, ul. Ostrowiecka 45 – fabryka fajansu i porcelany założona w 1790 r. przez zrzeszenie cechowe garncarzy ćmielowskich i opatowskich (najstarsza działająca nieprzerwanie do dziś wytwórnia porcelany w Polsce oraz największa fabryka porcelany cienkościennej w Polsce i w Europie), woj. świętokrzyskie, pow. ostrowiecki.

40. Figura, rzeźba:

    1. bursztynowa latarnia morska z 2021 r. w Helu, na skwerze przy Urzędzie Miasta, ul. Wiejska 50 – replika helskiej latarni morskiej wykonana w całości z bursztynu przez Tomasza Ołdziejewskiego, bursztynnika ze Sztutowa, wpisana do „Księgi rekordów Guinnessa” (największa bursztynowa rzeźba w Polsce, w Europie i na świecie), wym. 2.110 × 0,399 × 0,536 m, masa ok. 13,5 kg; na potrzeby konstrukcji autor zebrał ok. 70 kg bursztynu (wyłącznie z wód Morza Bałtyckiego), z czego do stworzenia modelu latarni wykorzystał wyselekcjonowane 40 kg kruszcu (reszta to ubytek); dzieło zabezpieczone w specjalnej szklanej kopule wykonanej przez artystę kowala Henryka Krolla z Jastarni, mającej chronić bursztyn przed szkodliwym działaniem promieni słonecznych, woj. pomorskie, pow. pucki,

    2. figura Matki Boskiej Niepokalanej w niszy skalnej wsch. ściany Zawratowej Turni, poniżej przełęczy Zawrat [2.159 m n.p.m.], od strony Doliny Gąsienicowej w Tatrach (najwyżej położony obiekt kultu maryjnego w Polsce), figurka z pińczowskiego piaskowca, umieszczona w 1904 r. przez ks. Walentego Gadowskiego i Klimka Bachledę z okazji 50. rocznicy ogłoszenia przez papieża Piusa IX dogmatu o „Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny”, wys. 1,2 m, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

    3. figura Matki Bożej Strażniczki Wiary Świętej z poł. XI w. w zwieńczeniu ołtarza głównego proj. Mikołaja Richtera z 1715 r. bazyliki Nawiedzenia NMP z l. 1686-1704 w Bardzie Śląskim nad Nysą Kłodzką, pl. Wolności 5 (najstarsza drewniana figura sakralna i najstarsza drewniana rzeźba romańska w Polsce), figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, typ tzw. Madonny tronującej, wykonana z drewna lipowego, w całości polichromowana, wys. 43,3 cm, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki,

    4. figura św. Kingi na niewielkim pagórku nieopodal zamku w Dębnie – kamienna rzeźba z 1725 r. fund. Anny Tarłowej przedstawiająca kobietę odzianą w strój klaryski, trzymającą w złożonych rękach krzyż (najstarsza kamienna figura św. Kingi w Polsce), w 1968 r. wpisana do rejestru zabytków, woj. małopolskie, pow. brzeski,

    5. krasnal „Soluś” z 2009 r. w Parku Krasnala w Nowej Soli, al. Wolności 11 – figura z fiber-glassu firmy Malpol Fiberglass Statuary Experts, wpisana do „Księgi rekordów Guinnessa” (największy krasnal ogrodowy w Polsce, w Europie i na świecie), wys. 541 cm, woj. lubuskie,

    6. rzeźba „Rzepka” z 2019 r. w Helu, przy ul. Wiejskiej, obok Miejskiej Hali Sportowo-Widowiskowej – rzeźba dłuta Roberta Wyskiela wpisana do „Księgi rekordów Guinnessa” (najdłuższa rzeźba wykonana z jednego kawałka drewna w Polsce, w Europie i na świecie), dł. 15,2 m, w tym 14,37 m zakwalifikowanych do rekordu Guinnessa (wymagane jest aby rzeźba w najniższym punkcie miała wys. min. 1 m), masa ok. 6 t; rzeźba ilustruje wiersz Juliana Tuwima „Rzepka”; tytułową rzepką jest zakończenie kłody, a pozostałe jej części przedstawiają kolejne osoby ciągnące rzepkę: babcię, dziadka, wnuczka i Mruczka, woj. pomorskie, pow. pucki,

    7. rzeźba Świętowita, jednego z najważniejszych słowiańskich bożków, na terenie Leśnego Grodu w Milówce, na zboczu Prusowa [1.010 m n.p.m.] w Beskidzie Żywieckim (najwyższa i największa rzeźba z jednego kawałka drewna w Polsce, w Europie i na świecie); drewniana rzeźba z 2007 r., wys. 14,3 m, masa 15 t, pomysł Grzegorz Śleziak, woj. śląskie, pow. żywiecki,

    8. rzeźba „Wir” z 2017 r. w Galerii Północnej na Białołęce w Warszawie, ul. Światowida 17 – stalowa forma będąca połączeniem sztuki nowoczesnej z architekturą i parametrycznym procesem projektowym autorstwa Oskara Zięty (najwyższa rzeźba ze stali w Polsce), wys. 20,93 m; rzeźba ze stali wenecjańskiej powstała z wykorzystaniem technologii FiDU (metoda obróbki stali formowana pod ciśnieniem), składa się z pięciu przeplatających się między sobą profili a jej forma związana jest z naturalnym wirem i jego główną cechą – zmiennością; podobnie jak prawdziwy wir, rzeźba ma zupełnie inny wygląd, w zależności od wysokości i punktu obserwacji; na spodzie rzeźby znajduje się tafla wody stwarzająca efekt lustra i potęgująca wizualną głębię konstrukcji.

41. Filharmonia:

    1. Filharmonia im. Mieczysława Karłowicza w Szczecinie, ul. Małopolska 48 – nowy budynek z l. 2011-14 proj. Fabricio Barozzi i Alberto Veiga w miejscu dawnego Konzerthausu, rozebranego w 1962 r. po zniszczeniach z czasu II wojny światowej; nowoczesna bryła filharmonii kontrastuje z historyczną zabudową miasta (największy kontrast architektoniczny oraz jeden z największych i najnowocześniejszych obiektów tego typu w Polsce); 4 kondygnacje naziemne i podziemny dwupoziomowy parking, pow. użytkowa 12.734 m², kubatura 98.200 m³, dwie sale koncertowe: symfoniczna i kameralna, foyer, kawiarnia oraz galeria Poziom 4., pomieszczenie VIP, fonoteka, dwie sale prób, garderoby i bar dla artystów; laureat wielu nagród architektonicznych, m.in. Eurobuild Awards 2014 (zwycięstwo w konkursie w kategorii „Architectural Design of the Year”), Mies van der Rohe Award 2015 (Nagroda Unii Europejskiej w dziedzinie architektury współczesnej im. Ludwiga Miesa van der Rohe),

    2. Filharmonia Warszawska z 1901 r. w Śródmieściu Warszawy, ul. Jasna 5 – instytucja kultury od 1949 r. działająca pod nazwą Filharmonia Narodowa w Warszawie (najstarsza działająca do dziś filharmonia w Polsce), budynek w stylu eklektycznym z l. 1900-01, wzorowany na Operze Paryskiej, proj. Karola Kozłowskiego, zniszczony podczas II wojny światowej, odbudowany w stylu socrealizmu w 1955 r. wg proj. Eugeniusza Szparkowskiego i Henryka Białobrzeskiego; dwie sale: Koncertowa z 1.072 miejscami i Kameralna z 378 miejscami, zespół: 112 instrumentalistów orkiestry i 100 artystów chóru; w budynku filharmonii od 1955 r. (co 5 lat) organizowany jest Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina (jeden z najstarszych i najbardziej prestiżowych konkursów muzycznych w klasie fortepianu na świecie), a od 1956 r. corocznie (z dwoma wyjątkami) odbywa się Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” (największa w Polsce i jedna z najważniejszych na świecie imprez poświęconych muzyce współczesnej); na bocznej ścianie gmachu tablica upamiętniająca Emila Młynarskiego – współzałożyciela i pierwszego dyrektora Filharmonii Warszawskiej w l. 1901-05.

42. Fontanna multimedialna z 2009 r. na pergoli przy Hali Stulecia w Parku Szczytnickim we Wrocławiu (największa fontanna w Polsce i jedna z największych w Europie); pow. 1 ha, w niecce 300 dysz tryskających wodę na wys. 40 m, na dnie 800 punktów świetlnych; działa tylko w sezonie letnim, a zimą zamieniana bywa na lodowisko o pow. 2.320 m² i wym. 116 × 20 m.

43. Fotoplastikon Warszawski z 1905 r. w kamienicy Hoserów w Śródmieściu Warszawy, al. Jerozolimskie 51 (najstarszy czynny in situ fotoplastykon w Polsce i w Europie), w 1987 r. wpisany do rejestru zabytków; kolekcja ponad 7.000 trójwymiarowych fotografii, z czego ok. ⅓ dotyczy Warszawy, ob. oddział Muzeum Powstania Warszawskiego.

44. Geometryczny środek Europy [53°34′39″N 23°06′22″E] w parku miejskim im. bł. ks. Jerzego Popiełuszki w Suchowoli, pl. Tadeusza Kościuszki 21 (najstarszy obliczony geometryczny środek Europy), w 1775 r. Szymon Antoni Sobiekrajski – nadworny astronom i kartograf króla Stanisława Augusta Poniatowskiego połączył na mapach liniami prostymi najbardziej odległe punkty kontynentu europejskiego, tzn. przylądek Cabo da Roca w Portugalii z miejscem na Uralu uznawanym za granicę Europy z Azją oraz przylądki Matapan w Grecji i Nordkinn w Norwegii, proste przecięły się w Suchowoli, w parku głaz z herbem Suchowoli i napisem: „Środek Europy”, woj. podlaskie, pow. sokólski.

45. Geometryczny środek Polski [52°04'09.56"N 19°28'49.12"E] w Piątku – punkt będący środkiem masy (centroidem) figury geometrycznej o kształcie i rozmiarach granic administracyjnych Polski, odpowiadający intuicyjnemu rozumieniu pojęcia środka danego obszaru (najbardziej centralnie położona miejscowość w Polsce), symboliczny pomnik środka Polski na Rynku; w 1966 r. działacze PTTK w Łęczycy zwrócili się do Instytutu Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii w Warszawie z prośbą o przeprowadzenie dokładnego pomiaru i wyznaczenie rzeczywistego punktu; ustalono, że środek ciężkości terytorium administracyjnego Polski wypada faktycznie w gminie Piątek, ale 6,3 km na płn. zach. od centrum miejscowości – we wsi Balków, woj. łódzkie, pow. łęczycki.

46. Gliniany garnek z 2014 r. na terenie Centrum Sportu i Rekreacji w Babimoście, ul. Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury 10A (największy gliniany garnek w Polsce, w Europie i na świecie wpisany do „Księgi rekordów Guinnessa”); wys. 310,1 cm, obwód maksymalny 689,5 cm, obwód otworu 502,9 cm, średnica otworu 160,1 cm, obwód podstawy 466,0 cm (szczegółowe wymiary podano na specjalnej tablicy ustawionej obok naczynia); samo lepienie garnka trwało tydzień, a jego twórca Rytis Konstantinavicius zużył na ten cel 3 tony gliny, wypał naczynia w temperaturze 800 °C w specjalnie skonstruowanym piecu polowym trwał 14 godzin, woj. lubuskie, pow. zielonogórski.

47. Gmach Urzędu Pocztowego nr 2 Poczty Polskiej [d. Główna Dyrekcja Poczty, niem. Oberpostdirektion Stettin] z l. 1871-74 na Nowym Mieście w Szczecinie, ul. Dworcowa 20 (najstarszy zachowany zespół zabudowy pocztowej na terenie Polski), zespół pocztowy proj. Carla Schwatlo – pierwszego projektanta Biura Budowlanego Generalnego Urzędu Pocztowego w Berlinie, zmieniony i rozszerzony w 1872 r. przez Karla Friedricha Endella, reprezentuje tzw. styl stephanowskiej architektury pocztowej 3. ćw. XIX w. o cechach neorenesansu niemieckiego; wielokrotne przebudowy, rozbudowy i modernizacje oraz zmiany aranżacji i wyposażenia wnętrz, m.in. w l. 1877-78, 1886-87 i po 1945 r., w 1993 r. wpisany do rejestru zabytków.

48. Gontyna na wzgórzu Pustki na terenie cmentarza wojennego nr 123 w Łużnej – drewniana kaplica cmentarna proj. Dušana Jurkoviča z 1917 r. będąca próbą syntezy budownictwa ludowego Karpat i stylu starosłowiańskiego (najstarszy i największy istniejący obiekt tego typu w Polsce), kubatura 850 m³, pow. zabudowy 50 m², pow. użytkowa 14 m², wys. 24,30 m, kubatura kamiennego tarasu 310 m³, pow. zabudowy tarasu 245 m², gontyna spłonęła w 1985 r., wiernie odbudowana w 2014 r., wewnątrz brak wyposażenia, obecnie nie pełni funkcji liturgicznych, woj. małopolskie, pow. gorlicki.

49. Góra, wzniesienie:

    1. Gosań – wzniesienie na polskim wybrzeżu, reprezentujące typ klifu abrazyjnego osypiskowego o wys. 93,4 m n.p.m. (najwyższy klif w Polsce), położone na wyspie Wolin, bezpośrednio nad Bałtykiem, na terenie Wolińskiego Parku Narodowego (jeden z czterech punktów widokowych parku), ok. 4 km na płn. wsch. od Międzyzdrojów, przy drodze wojewódzkiej nr 102, na odc. Międzyzdroje – Dziwnów, woj. zachodniopomorskie, pow. kamieński, gm. Międzyzdroje,

    2. Kozi Wierch [d. także Czarne Ściany] w Tatrach Wysokich, pomiędzy Doliną Gąsienicową a Doliną Pięciu Stawów Polskich, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego (najwyższy szczyt o zauważalnej wybitności w całości położony w Polsce), wys. 2.291 m n.p.m., wybitność 165 m, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

    3. Ostrzyca Proboszczowicka [zw. Śląską Fujijamą] na Pogórzu Kaczawskim w Sudetach, wys. 501 m n.p.m. (najwyższy wulkan w Polsce); na wierzchołek góry będący kominem wygasłego wulkanu prowadzi znakowany na żółto „Szlak Wygasłych Wulkanów” z Myśliborza do Złotoryi, woj. dolnośląskie, pow. złotoryjski, gm. Pielgrzymka,

    4. Śnieżka na granicy polsko-czeskiej, w Karkonoszach, w dolinie Łomnicy, na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego, w granicach administracyjnych Karpacza (najwyższy szczyt Sudetów i Śląska oraz najwybitniejszy szczyt Polski), wys. 1.603 m n.p.m., minimalna deniwelacja względna [wybitność szczytu] 1.203 m, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski, gm. Karpacz,

    5. Wielbłądzi Grzbiet [pot. Wielbłądzi Garb, lub Wielka Garbnica] na Pobrzeżu Gdańskim, na terenie Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana”, w Krynicy Morskiej, tuż przy żółtym szlaku turystycznym – najwyższe wzniesienie Mierzei Wiślanej (najwyższa stała wydma w Polsce i w Europie), wys. 49,5 m n.p.m.; na szczycie wieża widokowa, jedyny naturalny punkt na Mierzei Wiślanej, z którego widać równocześnie Zatokę Gdańską i Zalew Wiślany, woj. pomorskie, pow. nowodworski,

    6. Wieżyca w paśmie Wzgórz Szymbarskich, na Kaszubach w Kaszubskim Parku Krajobrazowym (góra z największą izolacją topograficzną i najwyższa morena w Polsce oraz najwyższe wzniesienie polskich pojezierzy i całego Niżu Polskiego); wys. 328,7 m n.p.m., wys. względna 170 m, 200 m od dna Jeziora Ustrzyckiego, wybitność szczytu 269,3 m, izolacja topograficzna 344,76 km; na szczycie wzgórza Kaszubska Wieża Widokowa im. Jana Pawła II, z której można podziwiać najrozleglejszą i najpiękniejszą panoramę w północnej Polsce, woj. pomorskie, pow. kartuski, gm. Stężyca.

50. Góry Sowie w Sudetach Środkowych na Dolnym Śląsku (najstarsze formacje skalne w Polsce), zbudowane głównie z prekambryjskich gnejsów i migmatytów (najstarszego budulca skalnego ze wszystkich gór w Polsce i w Europie); bardzo zróżnicowane pod względem wysokości (najwyższy szczyt Wielka Sowa [1.015 m n.p.m.], pozostałe szczyty wys. 600-980 m n.p.m.), pow. ok. 200 km², dł. 26 km (35 km po linii grzbietowej), wiek najstarszych skał ok. 2,7 mld lat (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć jeden dowolny szczyt oraz 15 pkt. wg regulaminu GOT na wycieczce w dowolnym rejonie pasma), woj. dolnośląskie.

51. Grochalskie Piachy powstałe przeszło 12 tys. lat temu w Puszczy Kampinoskiej w pradolinie Wisły, w Kotlinie Warszawskiej, na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego (największy obszar piaszczystych wydm w Polsce, uważany za najlepiej zachowany kompleks wydm śródlądowych w Polsce i w Europie), ob. obszar poligonu wojskowego Cybulice, wydmy porośnięte borem sosnowym oraz w części odsłoniętej niską roślinnością: turzyca wiosenna, wilczomlecz sosnka, goździk kartuzek, wrzos zwyczajny, macierzanka piaskowa, torfowce, rozmarynek, a także borówka bagienna i żurawina błotna, wys. wydm parabolicznych do 30 m; na terenie Grochalskich Piachów kręcono sceny do filmów: „W pustyni i w puszczy” i „Operacja Samum”, woj. mazowieckie, pow. nowodworski, gm. Czosnów.

52. Grodzisko:

    1. grodzisko na „Górze Zyndrama” w Maszkowicach – prehistoryczne osiedle obronne zamieszkane we wczesnej epoce brązu [1750-1550 p.n.e.], na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza [950-400 p.n.e.] oraz w okresie lateńskim [200-50 p.n.e.] (najstarszy przykład kamiennej architektury obronnej w Polsce i jeden z najstarszych w Europie [poza basenem Morza Śródziemnego]); fortyfikacje z fragmentami muru obronnego z dużych bloków piaskowca, który miał ok. 180 m dł., 2 m szer. i ok. 3 m wys., woj. małopolskie, pow. nowosądecki, gm. Łącko,

    2. grodzisko położone na wzgórzu w odległości ok. 750 m od wsi Stradów, w połowie drogi między Chrobrzem a Skalbmierzem (największe grodzisko w Polsce); grodzisko ma kształt podkowy, a jego wały otoczone suchą fosą osiągają wysokość do 18 m, razem z podgrodziami obejmowało obszar ok. 25 ha; powstanie grodu istniejącego od VIII-X w. należy wiązać z państwem Wiślan, woj. świętokrzyskie, pow. kazimierski, gm. Czarnocin.

53. Hala spacerowa łącząca dwie cz. Domu Zdrojowego z 1899 r. w Świeradowie-Zdroju (najdłuższa i największa hala zdrojowa w Polsce); drewniana hala z pijalnią wód mineralnych, dł. 80 m, szer. 10 m, wys. 10 m; Dom Zdrojowy z wieżą zegarową o wys. 46 m, woj. dolnośląskie, pow. lubański.

54. Hala widowiskowo-sportowa:

    1. Arena Gliwice [d. Hala Podium] z 2018 r. – hala widowiskowo-sportowa w Gliwicach, na terenach sportowych Politechniki Śląskiej, ul. Akademicka 50 (jeden z największych i najnowocześniejszych obiektów tego typu w Polsce z największą maksymalną liczbą osób w hali), proj. Piotr Rudolf Łabowicz-Sajkiewicz, Marcin Janusz Kulpa i Grzegorz Sowiński, kubatura 554,22 tys. m³, 5 poziomów, pow. zabudowy ok. 23,36 tys. m², pow. użytkowa ok. 57,14 tys. m², płyta Areny Głównej o wym. 93 × 57 m, płyta Małej Areny o wym. 67 × 35 m, poj. widowni: 17,18 tys. miejsc na trybunach i płycie Areny Głównej, w tym 72 miejsca dla osób niepełnosprawnych i ich opiekunów na poziomie 1, 86 miejsc dla mediów i 30 komfortowych lóż w Strefie Premium na poziomie 2 oraz 3,5 tys. miejsc na trybunach i płycie Małej Areny, maksymalna liczba osób w hali 23,82 tys., 5 sal konferencyjnych, centrum wspinaczkowe, centrum SPA, restauracje, dwupoziomowy parking dla 800 pojazdów, dach o rozpiętości 123,30 m, woj. śląskie,

    2. Tauron Arena Kraków z 2014 r. – wielofunkcyjna hala widowiskowo-sportowa w Parku Lotników Polskich w Krakowie, w dzielnicy Czyżyny, ul. Stanisława Lema 7 (największy obiekt tego typu w Polsce i jeden z najnowocześniejszych w Polsce, w Europie i na świecie); proj. Piotr Łabowicz-Sajkiewicz, Marcin Kulpa i Wojciech Różyński, kubatura ok. 614,5 tys. m³, 5 kondygnacji nadziemnych, wys. 42 m, pow. całkowita ok. 96,8 tys. m², pow. użytkowa ok. 82,8 tys. m², płyta główna o wym. od 36 × 67 m do 53 × 93 m (bez trybuny mobilnej), poj. widowni: nominalna 15.380 osób, maksymalna 24.300 osób, w tym 500 miejsc w wydzielonych sektorach i 27 komfortowych lóż w Strefie VIP, maksymalna liczba osób w hali 15,31 tys.

55. Hałda Szarlota w Rydułtowach – hałda odpadów pokopalnianych (największa hałda w Polsce i w Europie); ob. wys. 134 m liczone od podstawy do czubka stożka, pow. 37 ha, obj. 13,3 mln m³; szczyt znajduje się ok. 406 m n.p.m., woj. śląskie, pow. wodzisławski.

56. Hipodrom:

    1. Hipodrom Sopot w dzielnicy Karlikowo w Sopocie, ul. Polna 1 – tor wyścigów konnych, gonitwy organizowane regularnie od 1898 r. (najstarszy istniejący hipodrom w Polsce), pow. całkowita obiektu 38,97 ha, pow. toru ok. 31 ha, dwie bieżnie pokryte darnią: zewnętrzna do wyścigów płaskich, obw. 1.850 m, szer. 12-18 m i wewnętrzna do wyścigów przeszkodowych z 24. przeszkodami steeplowymi o zróżnicowanym profilu, piaszczysta bieżnia robocza, obw. 1.600 m, szer. ok. 4 m, dwie trybuny, paddock do prezentacji koni przed gonitwą, stajnie sportowe i rekreacyjne, budynek totalizatora oraz budynek dżokejki z pomieszczeniami dla sędziów i wagą, jeden z najnowocześniejszych ośrodków jeździeckich w Polsce i w Europie, jedyny hippiczny obiekt na świecie z widokiem na morze, woj. pomorskie,

    2. Tor Służewiec na Ursynowie w Warszawie, ul. Puławska 266 – tor wyścigów konnych proj. Zygmunta Plater-Zyberka z 1939 r. (największy hipodrom w Polsce), pow. całkowita obiektu 138 ha, pow. toru 78,7 ha, pow. terenów parkowych 36 ha, pow. chodników i deptaków 16,1 ha, dwa tory: główny trawiasty, dł. ok. 2.300 m z trzema trybunami oraz piaszczysty treningowy z trzema ziemno-piaskowymi bieżniami, obw. 1.950 m, stajnie treningowe i mieszkania dla pracowników oraz pomieszczenia gospodarcze i magazyny, w tym zbożowy na 550 t ziarna, a także padok i karuzele do stępowania koni, siodlarnia i budynek wagi, centrala totalizatora i budynek dżokejki, jeden z najnowocześniejszych ośrodków jeździeckich w Polsce i w Europie, uznawany za perłę europejskiej i światowej „architektury hipicznej”, w 1989 r. obiekt wpisany do rejestru zabytków.

57. Hodowla kaktusów i innych sukulentów Andrzeja i Łucji Hinz w Rumi, ul. Partyzantów 2 (największa kaktusiarnia w Polsce i jedna z największych w Europie), zbiór ok. 5 tys. gat. i form roślin sukulentycznych, woj. pomorskie, pow. wejherowski.

58. Hotel:

    1. Hotel górski PTTK Kalatówki z 1938 r. na polanie Kalatówki w Zakopanem, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, w dolinie Bystrej (najwyżej położony hotel w Polsce – 1.198 m n.p.m.), kubatura 9.700 m³, 86 miejsc noclegowych o wysokim standardzie w pokojach 1-, 2- i 5-osobowych oraz apartamenty, restauracja, dwie kawiarnie, siłownia, sauna, wypożyczalnia sprzętu narciarskiego, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

    2. Hotel Marriott z 1989 r. w kompleksie biurowo-hotelowym Centrum LIM w centrum Warszawy, al. Jerozolimskie 65/79 (najwyższy obiekt tego typu w Polsce), 42 kondygnacje [hotel zajmuje 20 górnych pięter wieżowca], wys. całkowita 170 m, wys. do dachu 140 m, pow. całkowita 87,6 tys. m², pow. biurowa 24,4 tys. m², 523 pokoje, w tym 95 apartamentów oraz apartament prezydencki na ostatnim piętrze, 16 sal konferencyjnych o łącznej pow. 2,6 tys. m², 3 restauracje i drink bar, fitness, sauna, jacuzzi, solarium, siłownia i basen, 175 miejsc parkingowych,

    3. Hotel Tatry na Polanie Zgorzelisko we wsi Małe Ciche, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego (najwyżej położony obiekt konferencyjno-wypoczynkowy i jeden z najwyżej położonych hoteli w Polsce – 1.105 m n.p.m.), 104 miejsca noclegowe w 40 standardowo wyposażonych pokojach 2- i 3-osobowych oraz 10 apartamentach, restauracja dla 120 osób, sala konferencyjna na 100 miejsc, drink bar z salą kominkową, sala bilardowa oraz studio odnowy biologicznej: siłownia, solarium, sauna i gabinet masażu, woj. małopolskie, pow. tatrzański, gm. Poronin,

    4. Hotel Zamek Ryn na Mazurach w Rynie, ul. Plac Wolności 2 – dawny gotycki zamek krzyżacki wzniesiony w 2. poł. XIV w. na wzgórzu pomiędzy jeziorami Ryńskim i Ołów, wielokrotnie przebudowywany w XV, XVI i XVII w., od pocz. XIX w. własność prywatna, w 1853 r. zakupiony przez rejencję gąbińską, wyremontowany i przeznaczony na więzienie, po pożarze w 1881 r. przebudowany w stylu neogotyckim, po II wojnie światowej siedziba urzędu miasta i domu kultury, po 1990 r. sprzedany osobie prywatnej, w l. 2002-06 zaadaptowany na czterogwiazdkowy hotel (największy hotel w murach odrestaurowanego zamku w Polsce i jeden z największych obiektów tego typu w Europie i na świecie), 300 miejsc noclegowych w 143. pokojach, w tym 5. apartamentach, 12 sal konferencyjnych i szkoleniowych dla 1.000 gości, restauracja, winiarnia, SPA, sauny, baseny, kręgielnia oraz unikalny zadaszony dziedziniec wewnętrzny o pow. 950 m² i wys. 8,5 m, 200 miejsc parkingowych, woj. warmińsko-mazurskie, pow. giżycki,

    5. Wilson Hostel na Żoliborzu w Warszawie, przy stacji metra „Plac Wilsona”, ul. Alojzego Felińskiego 37 – pierwszy eko-hostel w Polsce i jedyny w kraju obiekt noclegowy z kapsułami sypialnymi wzorowanymi na japońskich hotelach kapsułowych, otwarty w 2009 r. (najmniejszy hotel w Polsce), 44 miejsca w siedmiu pokojach, każdy z własną łazienką, 8 kapsuł sypialnych; obiekt wyróżniony w konkursie Machina Design Awards.

59. Ikonostas z l. 1995-2005 w prawosławnej cerkwi parafialnej Świętego Ducha w Białymstoku, w dzielnicy Antoniuk, ul. Antoniuk Fabryczny 13 (największy i najwyższy ikonostas w Polsce); proj. Jana Kabaca, 260 ikon napisali Wiktor Downar i Aleksander Łoś.

60. Impreza, wydarzenie:

    1. Jarmark Staroci i Rękodzieła Ludowego na Czarciej Polanie w Kiermusach nad Narwią (największe tego typu cykliczne wydarzenie w Polsce), jarmark w Kiermusach organizowany jest od ponad 20 lat w każdą pierwszą niedzielę miesiąca (w sezonie również w poprzedzającą ją sobotę); oprócz kolekcjonerów staroci i militariów swoje stoiska mają tu kowale, garncarze, ludowi rzeźbiarze, hafciarki itp., są też przysmaki kuchni wiejskiej, miody, sery, chleby, a zwiedzającym przygrywają kapele ludowe, woj. podlaskie, pow. białostocki, gm. Tykocin,

    2. Jarmark Świętego Dominika na Głównym Mieście w Gdańsku nad Motławą – impreza o charakterze handlowo-kulturalnym (największy i najstarszy jarmark w Polsce), obok Oktoberfest i Weihnachtsmarkt największa tego typu impreza plenerowa w Europie; na uliczkach Starego Miasta swoje wyroby sprzedają artyści i rzemieślnicy z całej Polski,

    3. Jazz Jamboree Festival w Warszawie – coroczna impreza odbywająca się nieprzerwanie od 1958 r. (najstarszy i największy festiwal jazzowy w Polsce i jeden z najstarszych w Europie), pierwszą edycję pod nazwą „Jazz 58” zorganizował Hot-Club Hybrydy w 1958 r., pierwsze trzy edycje festiwalu miały miejsce w klubie studenckim „Stodoła”, następnie festiwal gościła Filharmonia Narodowa, a od 1965 r. Sala Kongresowa PKiN w Warszawie, na koncertach występowali najwybitniejsi muzycy jazzowi z całego świata, m.in. Miles Davis, Ray Charles, Dizzy Gillespie, Duke Ellington, Benny Goldman, Bobby McFerrin i The Manhattan Transfer oraz Leszek Możdżer, Tomasz Stańko, Urszula Dudziak i Michał Urbaniak, podczas wszystkich 63. edycji do 2021 r. na festiwalu wystąpiło blisko 1.000 artystów, których występy obejrzało blisko pół miliona widzów,

    4. Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Amfiteatrze Tysiąclecia w Opolu, ul. Piastowska 14A – coroczna impreza odbywająca się najczęściej w czerwcu, nieprzerwanie od 1963 r. (najstarszy nieprzerwanie działający festiwal piosenki w Polsce), festiwal powstał w 1963 r. z inicjatywy dziennikarzy i redaktorów Programu III Polskiego Radia Jerzego Grygolunasa i Mateusza Święcickiego oraz ówczesnego burmistrza Opola Karola Musioła (w 1982 r. nie odbył się z powodu wprowadzenia w Polsce stanu wojennego), podczas 59. edycji do 2022 r. na festiwalu wystąpiło wielu znanych artystów, m.in. Ewa Demarczyk, Anna German, Marek Grechuta, Anna Jantar, Krzysztof Krawczyk, Wojciech Młynarski, Czesław Niemen, Jerzy Połomski, Maryla Rodowicz, Irena Santor, Violetta Villas i Zbigniew Wodecki oraz zespoły Alibabki, Bajm, Budka Suflera, Czerwone Gitary, Golec uOrkiestra, Kombi, Lady Pank, Lombard, Maanam, Partita, Perfect, Pod Budą, Republika, Skaldowie, Trubadurzy, TSA, VOX i wielu innych, a także kabaret Pod Egidą i kabaret Tey w kultowym „Z tyłu sklepu”; w amfiteatrze działa Narodowe Centrum Polskiej Piosenki oraz Muzeum Polskiej Piosenki,

    5. Międzynarodowy Festiwal Chopinowski w Teatrze Zdrojowym im. Fryderyka Chopina w Dusznikach-Zdroju, Park Zdrojowy, ul. Zielona 7 – cykliczna coroczna impreza muzyczna odbywająca się na początku sierpnia, nieprzerwanie od 1946 r. (najstarszy nieprzerwanie działający festiwal pianistyczny w Polsce, w Europie i na świecie oraz najstarszy festiwal muzyczny w Polsce), pierwszą edycję festiwalu zorganizowano w 1946 r. dla uczczenia 120. rocznicy występów Fryderyka Chopina w Dusznikach, początkowo festiwal propagował wyłącznie dzieła Fryderyka Chopina i pianistów polskich, od 1955 r. występują pianiści zagraniczni, a od 1961 r. prezentowane są utwory innych kompozytorów; od p[oczątku koncertom towarzyszą prelekcje, odczyty i wykłady wybitnych znawców życia i twórczości Fryderyka Chopina, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki,

    6. Międzynarodowych Festiwali Muzyki Country (MFMC) w Mrągowie, potocz. zw. „Piknik Country”– coroczna dwu-trzydniowa impreza odbywająca się na przełomie lipca i sierpnia nieprzerwanie od 1983 r. (najstarszy i największy festiwal muzyki country i folk w Polsce oraz jedna z największych imprez tego typu w Europie), pierwszą edycję pod nazwą Jesienny Piknik Country zorganizowano pod auspicjami Stowarzyszenia Muzyki Ludowej „Country” w 1982 r. w Jeleniej Górze i Karpaczu, a kolejne w Mrągowie w amfiteatrze nad jeziorem Czos, w 2013 r. do oficjalnego repertuaru dodano muzykę folkową i zmieniono nazwę na Międzynarodowy Festiwal Piknik Country & Folk, twórcą festiwalu i od początku dyrektorem artystycznym jest Korneliusz Pacuda – dziennikarz i krytyk muzyczny oraz popularyzator muzyki country; koncerty festiwalowe przyjmowały różne formy – występy solistów i zespołów, benefisy i obchody jubileuszów działalności artystycznej poszczególnych wykonawców oraz widowiska, podczas wszystkich XXXIX edycji do 2020 r. na festiwalu wystąpiło blisko 600 artystów oraz zespołów muzycznych z Polski i z zagranicy, w tym z Australii, Kanady i Stanów Zjednoczonych, woj. warmińsko-mazurskie,

    7. Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” w Warszawie – coroczna impreza odbywająca się we wrześniu, nieprzerwanie od 1956 r. organizowana przez Związek Kompozytorów Polskich (najstarszy i największy festiwal muzyki współczesnej w Polsce i jeden z najstarszych w Europie), początkowo festiwal planowano jako biennale, dlatego następna edycja odbyła się w 1958 r., później festiwal odbywał się już co roku, pomysłodawcami festiwalu byli Tadeusz Baird i Kazimierz Serocki, podczas koncertów wykonywane były dzieła, m.in. Arnolda Schönberga, Albana Berga, Antona Weberna, Edgara Varèse'a oraz Béli Bartóka i Igora Strawinskiego, a także awangardystów Pierre'a Bouleza, Luigiego Nona, Brunona Maderny, Luigiego Dallapiccoli, Lukasa Fossa i Johna Cage'a oraz polskich twórców Witolda Lutosławskiego, Wojciecha Kilara, Andrzeja Dobrowolskiego, Witolda Szalonka, Włodzimierza Kotońskiego, Kazimierza Serockiego, Tadeusza Bairda, Krzysztofa Pendereckiego, Bogusława Schaeffera i wielu innych,

    8. Pasterka w kaplicy św. Kingi w Kopalni Soli „Wieliczka” w Wieliczce, ul. Jana Mikołaja Daniłowicza 10 – uroczysta msza upamiętniająca oczekiwanie i modlitwę pasterzy zmierzających do Betlejem (najgłębiej położona i najwcześniej odprawiana pasterka w Polsce), gł. 135 m p.p.t., podziemne msze odprawiane są w wielickiej kopalni od XVII w., pierwszą odprawił ks. Marcin Kurowski w kaplicy św. Antoniego w 1698 r., zgodnie z górniczą tradycją pasterka odprawiana jest w wigilijny poranek (ob. o godz. 8:00), a nietypowa pora wynika z dawnego zwyczaju, gdy nocna szychta kończąca swoją zmianę spotykała się z grupą górników rozpoczynającą pracę i wspólnie świętowali Boże Narodzenie, woj. małopolskie,

    9. Rawa Blues Festival w hali widowiskowo-sportowej „Spodek” w Katowicach, al. Wojciecha Korfantego 35 – coroczna impreza odbywająca się w październiku nieprzerwanie od 1981 r. (największy i jeden z najstarszych festiwali muzyki bluesowej w Polsce oraz jedna z największych imprez tego typu w Europie i na świecie), pierwszą edycję pod nazwą I Ogólnopolskich Spotkań z Bluesem „Rawa Blues” zorganizowano w 1981 r. w śląskich klubach „Akant”, „Kwadraty”, „Medyk”, „Puls” i „Wahadło”, organizatorami było Zrzeszenie Studentów Polskich, Śląski Jazz Club oraz Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, przez pierwsze 10 lat festiwal organizowany był jako całodniowe sesje bluesowe w różnych miejscach, z czasem ewoluował, stając się na początku lat 90. XX w. wydarzeniem międzynarodowym, pomysłodawcą i założycielem oraz dyrektorem festiwalu jest Ireneusz Dudek, na koncertach występowały gwiazdy polskiego bluesa, m.in. Tadeusz Nalepa, Dżem, Easy Rider, Jan „Kyks” Skrzek, Shakin’ Dudi, Martyna Jakubowicz, Jan Janowski, Silesian Blues Band i Nocna Zmiana Bluesa oraz artyści zagraniczni z Europy, Stanów Zjednoczonych i Australii,

    10. Reggae nad Wartą w amfiteatrze Miejskiego Centrum Kultury, w parku im. Henryka Siemiradzkiego w Gorzowie Wielkopolskim, ul. Michała Drzymały 26 – festiwal muzyki reggae, coroczna dwudniowa impreza odbywająca się w lipcu w l. 1986-91 oraz ponownie po reaktywacji w l. 2005-16 (najstarszy festiwal jamajskiej muzyki w Polsce i jedna z najstarszych imprez tego typu w Europie), podczas kolejnych edycji starannie dobierano listę artystów reprezentujących wszystkie najważniejsze jamajskie nurty muzyczne od tych najbardziej „korzennych” roots poprzez ska i dub po dancehall i okolice hip hopu, koncerty festiwalowe gościły gwiazdy polskiego reggae, m.in. Gedeon Jerubbaal, Daab, Izrael, Jafia Namuel, R.A.P., Rokosz i Kamila Bednarka oraz najzdolniejszych debiutantów i artystów zagranicznych, w tym z Jamajki, Czech, Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, woj. lubuskie,

    11. Winobranie (Dni Zielonej Góry) – coroczna impreza kulturalna odbywająca się w Zielonej Górze od 1842 r. w pierwszej połowie września, wówczas władzę nad miastem przejmuje Bachus – bóg wina, a miasto staje się sceną pełną atrakcji, takich jak: koncerty, zabawy plenerowe, zawody sportowe oraz wydarzenia kulturalne (największe tego typu cykliczne wydarzenie oraz największe święto wina w Polsce), winobranie trwa 9 dni, podczas których odbywają się liczne imprezy organizowane przez lokalne stowarzyszenia, koncerty, jarmark handlowy oraz prezentacje produktów regionalnych, z których najważniejsze są lubuskie wina; kluczowym punktem Winobrania jest zawsze korowód winobraniowy – najbardziej efektowny i najbarwniejszy element obchodów zielonogórskiego święta, a nieodłącznym elementem jest także Festiwal Kultury Winiarskiej – wycieczki na winnice winobusami,

    12. Wrocławski Festiwal Dobrego Piwa na esplanadzie Stadionu Miejskiego we Wrocławiu, al. Śląska 1 – impreza promująca oryginalne piwa z małych oraz średnich browarów polskich i zagranicznych (najstarszy i największy festiwal piwny w Polsce i jeden z największych w Europie), cztery pierwsze edycje festiwalu odbyły się w l. 2010-13 przy zamku w Leśnicy – siedzibie organizatora – Centrum Kultury „Zamek” przy pl. Świętojańskim 1, w 2014 r. imprezę przeniesiono w obecne miejsce, pow. całkowita imprezy ok. 44 tys. m², w tym pow. esplanady ok. 28 tys. m², pow. terenów zielonych ok. 8 tys. m², liczba miejsc parkingowych 1250, czas trwania 3 dni, kilkudziesięciu wystawców piwnych, ponad 1,5 tys. piw lanych i butelkowych.

61. Instrument muzyczny:

    1. fortepian „Stolëmòwi Klawér” w Centrum Edukacji i Promocji Regionu (CEPR) w Szymbarku, u stóp Wieżycy na Kaszubach, ul. Szymbarskich Zakładników 12 (największy koncertujący fortepian w Polsce, w Europie i na świecie); proj. Daniela Czapiewskiego, 156 klawiszy (92 białe i 64 czarne), instrument ma dwa rejestry: fortepianowy i organowy, liczba oktaw 12 i ¾, wys. 1,92 m, dł. 6,07 m, szer. 2,52 m, masa 1,82 t, 6 nóg z wyrzeźbionymi na nich wizerunkami Fryderyka Chopina, Ignacego Jana Paderewskiego, Stanisława Moniuszki, Mieczysława Karłowicza, Karola Szymanowskiego i Henryka Mikołaja Góreckiego mających symbolizować najważniejsze filary polskiej kultury, woj. pomorskie, pow. kartuski, gm. Stężyca,

    2. klawikord z XVII w. w klasztorze ss. klarysek w Starym Sączu, pl. Świętej Kingi 1 (najstarszy klawikord w Polsce), instrument sygnowany „Albertus Septemda mei fecit, mensator cracoviensis”, zbudowany w Krakowie ok. 1634 r.; unikalny system prowadzenia klawiszy, spotykany jeszcze tylko w dwóch klawikordach na całym świecie, woj. małopolskie, pow. nowosądecki.

62. Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” (CZD, IPCZD) na osiedlu Międzylesie, w dzielnicy Wawer, w Warszawie, al. Dzieci Polskich 20 – instytut naukowy i jednostka badawczo-rozwojowa Ministerstwa Zdrowia utworzony z inicjatywy Ewy Szelburg-Zarembiny w 1977 r. jako Pomnik – Szpital Centrum Zdrowia Dziecka, od 1995 r. jako jednostka badawczo-rozwojowa pod obecną nazwą (największa i najnowocześniejsza placówka pediatryczna w Polsce), IPCZD prowadzi działalność leczniczą, rehabilitacyjną, naukowo-badawczą i szkoleniową, będąc jednocześnie pomnikiem dzieci, ofiar II wojny światowej; 17 klinik, 29 samodzielnych poradni, 26 oddziałów szpitalnych, apteka szpitalna, zespół specjalistycznych przychodni, lądowisko sanitarne z 1991 r. oraz Zespół Szkół Specjalnych nr 78 im. Ewy Szelburg-Zarembiny z 1980 r.

63. Jaskinia:

    1. Jaskinia Skorocicka w Dolinie Nidy na terenie Niecki Nidziańskiej, w rezerwacie przyrody „Skorocice” na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego, w pobliżu wsi Skorocice (najdłuższa jaskinia gipsowa w Polsce), dł. 352 m, rozciągłość horyzontalna 200 m, deniwelacja 5 m, wys. otworów: 199, 200, 198 m n.p.m.; dnem jaskini płynie podziemna część Potoku Skorocickiego, woj. świętokrzyskie, pow. buski, gm. Wiślica,

    2. Jaskinia Szczelina w Krzesanicy II w Tatrach Zachodnich w grani Krzesanicy, ok. 150 m na zach. od szczytu; wejście w pobliżu jaskiń Szczelina w Krzesanicy I i Szczelina w Krzesanicy III, na wysokości 2.110 m n.p.m. (najwyżej położona jaskinia w Polsce i w całych Tatrach Zachodnich), dł. 25 m, deniwelacja 5 m, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

    3. Jaskinia Wielka Śnieżna w Tatrzańskim Parku Narodowym – system 5 jaskiń poznawanych niezależnie od siebie i w wyniku odkryć w różnych latach łączonych ze sobą: Jaskinia Śnieżna, Jaskinia Wielka Litworowa, Jaskinia nad Kotlinami, Jasny Awen i Jaskinia Wilcza (najgłębsza i najdłuższa jaskinia w Polsce oraz najgłębsza jaskinia Tatr, dł. 23.753 m., gł. 808 m., deniwelacja 824 m); choć nie ma bogatej szaty naciekowej, stanowi jedną z najczęściej odwiedzanych przez speleologów, którzy ciągle odkrywają w niej nowe korytarze, woj. małopolskie, pow. tatrzański.

64. Jeszywas Chachmej Lublin [Lubelska Szkoła Mędrców], ul. Lubartowska 85 – wyższa szkoła rabinacka założona w 1930 r. przez rabina Majera Jehudę Szapirę, działacza Agudas Jisroel (największa uczelnia talmudyczna w Polsce, w Europie i na świecie), sześciokondygnacyjny budynek proj. Agenora Smoluchowskiego o łącznej kubaturze 18 tys. m³ był jedną z najbardziej reprezentacyjnych budowli powstałych w przedwojennej Polsce, jesziwa uchodziła za najbardziej prestiżową i najlepiej wyposażoną szkołę rabinacką na świecie i działała do wybuchu II wojny światowej, w gmachu dawnej uczelni mieści się m.in. synagoga i mykwa, czyli rytualna łaźnia oraz wystawa dokumentująca historię jesziwy i upamiętniająca postać jej założyciela, ob. działa tu lubelska filia warszawskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej; od 2013 r. część budynku zajmuje Hotel Ilan z restauracją i salami konferencyjnymi.

65. Jezioro:

    1. Czarny Staw pod Rysami [zw. Czarnym Stawem nad Morskim Okiem] w Dolinie Rybiego Potoku, w Tatrach – jezioro karowe (jedno z najmniejszych i najgłębszych oraz najdalej wysunięte na południe jezioro w Polsce), pow. 20,64 ha, dł. 578 m, szer. 444 m, gł. 76,4 m, obj. 7.761.700 m³, wys. lustra wody 1.583 m n.p.m., woj. małopolskie, pow. tatrzański,

    2. Jezioro Bukowo na Pojezierzu Wałeckim (najmniejsze jezioro w Polsce); w różnych publikacjach jezioro występuje pod nazwą Bukowo Wielkie lub Bukowo Duże, wg dostępnych źródeł pow. 15,3-18,5 ha, czyli mniej niż 0,2 km², dł. 840 m, szer. 320 m, śred. gł. 4,5-4,9 m, maks. gł. 9,1-9,2 m, obj. 74,8 tys. m³, wys. lustra wody 104,5 m n.p.m., dł. linii brzegowej 1.905 m, woj. zachodniopomorskie, pow. wałecki, gm. Człopa,

    3. Jezioro Dołgie Małe na Wybrzeżu Słowińskim, na terenie Słowińskiego Parku Narodowego, w Obwodzie Ochronnym Rowy, na terenie obszaru ochrony ścisłej „Dołgie Małe” – bezodpływowe jezioro śródleśne (najpłytsze i jedno z najmniejszych jezior w Polsce), pow. 6,3 ha, dł. 0,5 km, szer. 0,11 km, śred. gł. ok. 0,75 m, maks. gł. ok. 1,7 m, dł. linii brzegowej 1 km, woj. pomorskie, pow. słupski, gm. Smołdzino,

    4. Jezioro Miedwie na Równinie Pyrzyckiej, na Pobrzeżu Szczecińskim – jezioro rynnowe (najniższa kryptodepresja w Polsce – 29,8 m p.p.m.), pow. 3.701,34 ha, dł. 15,5 km, szer. 3,2 km, gł. 43,8 m, wys. lustra wody 14 m n.p.m., dł. linii brzegowej 35,8 km, woj. zachodniopomorskie,

    5. Jezioro Morskie Oko w Tatrach, położone w Dolinie Rybiego Potoku u stóp Mięguszowieckich Szczytów – jezioro karowo-morenowe, pow. 34,93 ha, dł. 862 m, szer. 568 m, gł. 50,8 m, obj. 9.935.000 m³, wys. lustra wody 1.395 m n.p.m., dł. linii brzegowej 2,45 km (najpiękniejsze jezioro w Polsce i jedno z najpiękniejszych w Europie i na świecie; w 2014 r. uznane przez dziennikarzy „The Wall Street Journal” [obok jeziora Powell w Stanach Zjednoczonych, jeziora Nakuru w Kenii, jezior Saimaa w Finlandii oraz jeziora Czterech Kantonów w Lucernie w Szwajcarii] za jedno z pięciu najpiękniejszych jezior świata), woj. małopolskie, pow. tatrzański,

    6. Jezioro Solińskie – zbiornik retencyjny [sztuczne jezioro zaporowe] z 1968 r. w dolinie Sanu (największy pod względem pojemności sztuczny zbiornik wodny w Polsce); poj. 472 mln m³, pow. 22 km², dł. 26,6 km, szer. 2,5 km, gł. 60 m, wys. lustra wody 420 m n.p.m., dł. linii brzegowej 166 km, woj. podkarpackie, pow. leski, gm. Solina,

    7. Jezioro Zygmunta Augusta [Jezioro Czechowskie] – sztuczny zbiornik wodny z poł. XVI w. na Wysoczyźnie Białostockiej, na skraju Puszczy Knyszyńskiej (najstarszy sztuczny zbiornik wodny w Polsce); pow. 4,85 km², dł. 3,2 km, szer. 2,4 km, wys. lustra wody 124 m n.p.m., woj. podlaskie, pow. moniecki, gm. Knyszyn, wieś Czechowizna,

    8. Jezioro Mamry na Pojezierzu Mazurskim, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, w dorzeczu Węgorapy – jezioro polodowcowe, morenowe, właśc. zespół sześciu połączonych ze sobą jezior: Mamry właściwe, Kirsajty, Kisajno, Dargin, Święcajty, Dobskie (największe pod względem objętości i drugie pod względem powierzchni jezioro w Polsce), obj. 1.003 mln m³, pow. 10.439 ha, dł. 20 km, szer. 12 km, gł. 43,8 m, wys. lustra 116,2 m n.p.m., 33 wyspy o łącznej pow. 213 ha z największą wyspą Upałty o pow. 67 ha; przez jezioro przebiega szlak żeglugi śródlądowej Węgorzewo – Giżycko – Mikołajki – Ruciane-Nida, woj. warmińsko-mazurskie, pow. węgorzewski,

    9. podziemne jezioro w Kopalni Soli „Wieliczka” w Wieliczce, ul. Jana Mikołaja Daniłowicza 10 – sztucznie utworzony zbiornik wodny w komorze Erazma Barącza z XIX w. na podziemnej trasie turystycznej (najgłębiej położone jezioro w Polsce), 101 m p.p.t., gł. ok. 9 m; akwen wypełniony solanką o zawartość 320 g soli na litr wody, gęstość wody o ⅓ większa od gęstości słodkiej wody, woj. małopolskie.

66. Kaloryfer przed Domem Kultury w Stąporkowie, ul. marsz. Józefa Piłsudskiego 103 (największy grzejnik w Polsce, w Europie i na świecie); oryginalna atrakcja miasta – zestaw czterech żeliwnych żeberek – ma ponad 2 m wys., woj. świętokrzyskie, pow. konecki.

67. Kalwaria:

    1. Kalwaria Łopieńska przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Łopiennie – kamienna droga krzyżowa wzniesiona w 1975 r. jako wotum wdzięczności za wolność świątyni dla służby bożej w latach niewoli 1939-1945 (najmniejsza kalwaria w Polsce), zbudowana w formie kopca z głazów i kamieni polnych zwieńczonych krzyżem, do których przymocowano płaskorzeźby ze stacjami drogi krzyżowej; wszystkie stacje są w jednym miejscu, co wyróżnia kalwarię łopieńską wśród innych obiektów tego typu, których stacje są rozmieszczone kilka, kilkanaście, a nawet kilkaset metrów od siebie, woj. wielkopolskie, pow. gnieźnieński, gm. Mieleszyn,

    2. Kalwaria Pacławska – zespół 42 kaplic i kapliczek kalwaryjskich (w tym 6 drewnianych) z l. 1825-75 fundacji Andrzeja Maksymiliana Fredry i Szczepana Józefa Dwernickiego w zespole klasztornym Franciszkanów Konwentualnych w Kalwarii Pacławskiej (najdłuższa kalwaria w Polsce), 4 szlaki pątnicze: Męki Pańskiej, Drogi Krzyżowej, Matki Bożej Bolesnej oraz Pogrzebu i Wniebowzięcia NMP, łączna dł. dróżek kalwaryjskich 10 km, woj. podkarpackie, pow. przemyski, gm. Fredropol.

68. Kamienny nagrobek Reginy Kuscyny z 1833 r. na starym cmentarzu parafialnym w Żegocinie zw. Cmentarzem na Biedroniówce (najstarszy chłopski nagrobek w Polsce), cmentarz opuszczony w XIX w., ob. nieużytkowany i popadający w ruinę, częściowo uporządkowany w 2019 r., planowane utworzenie lapidarium, woj. małopolskie, pow. bocheński.

69. Kamienny obelisk z XIX w. na moście w Zawichoście, przy ul. Św. Leonarda – przyrząd do pomiaru stanu wody na Wiśle (najstarszy tego typu obiekt w Polsce), woj. świętokrzyskie, pow. sandomierski.

70. Kanał:

    1. Kanał Bydgoski z l. 1773-74 – sztuczna droga wodna łącząca Wisłę i Odrę poprzez ich dopływy: Brdę oraz Noteć i Wartę (najstarszy czynny do dziś śródlądowy kanał wodny w Polsce), trasa kanału wiedzie dnem Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej od Bydgoszczy w dzielnicy Okole do Nakła nad Notecią, dł. 24,77 km, w tym 15,7 km w zlewni Noteci i 9 km w zlewni Brdy, szer. 28-30 m, gł. 2,0-1,6 m, różnica poziomów 22,5 m, 6 śluz wodnych, w 2005 r. wpisany do rejestru zabytków, woj. kujawsko-pomorskie,

    2. Kanał Dobrzycki z l. 1331-34 na Pojezierzu Iławskim – kanał wodny łączący jezioro Jeziorak z jeziorem Ewingi (najstarszy kanał żeglowny wybudowany przez człowieka w Polsce), dł. 2,6 km, nad kanałem łukowy most drogowy o prześwicie 3,75 m, woj. warmińsko-mazurskie, pow. iławski, gm. Zalewo,

    3. Kanał Kula – kanał mazurski łączący jezioro Jagodne z jeziorem Bocznym, będącym odnogą jeziora Niegocin, wykopany i oddany do użytku w 1765 r. (najkrótszy kanał żeglugowy w Polsce), dł. 110 m, szer. 25 m, gł. 2 m, brzegi kanału zalesione i umocnione kamieniami, w klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych ma klasę żeglowną Ia, obiekt zw. „Równikiem Mazurskim” (tu przebiega umowny podział wód pomiędzy dorzeczami Wisły i Pregoły), woj. warmińsko-mazurskie, pow. giżycki, gm. Miłki,

    4. Kanał Wieprz-Krzna – melioracyjny kanał wodny łączący rzekę Wieprz w miejscowości Borowica z Krzną k/Międzyrzeca Podlaskiego, wybudowany w l. 1954-61 wg proj. inż. Jana Kwapiszewskiego (najdłuższy nieżeglowny kanał w Polsce), dł. 140 km, różnica poziomów ok. 27,5 m (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć 15 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej, lub 20 pkt. wg regulaminu KOT na wycieczce rowerowej), woj. lubelskie,

    5. Stary Kanał Bydgoski na terenie parku miejskiego „Planty nad Kanałem Bydgoskim” zw. „Parkiem nad śluzami” na osiedlu Okole w Bydgoszczy (najstarszy sztuczny ciek żeglugowy w Polsce), zabytek hydrotechniki z trzema drewnianymi śluzami z 1774 r. – śluza IV przebudowana w latach 1804-06, śluza V przebudowana w latach 1805-07, śluza VI przebudowana w latach 1806-09, każda ze śluz spiętrza wodę na wys. ok. 2,5 m, stary kanał funkcjonował do 1915 r., kiedy to został zastąpiony nowym odcinkiem, ob. jest on wyłączony z ruchu, woj. kujawsko-pomorskie.

71. Kaplica czaszek w Czermnej, dzielnicy Kudowy-Zdroju, w dolinie rzeki Czernicy, ul. Tadeusza Kościuszki 42 – kaplica ossuarium z l. 1776-1804, proj. ks. Václava Tomáška (najbardziej makabryczne miejsce w Polsce); ściany i sklepienie wnętrza kaplicy pokrywa ok. 3 tys. ciasno ułożonych czaszek i kości ludzkich, ofiar wojen oraz epidemii, dalsze ok. 20-30 tys. szczątków leży w krypcie pod kaplicą; przed wejściem pomnik z napisem w języku niemieckim, czeskim i polskim: „Ofiarom wojen ku upamiętnieniu, a żywym ku przestrodze 1914”, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki.

72. Kapliczka Chrystusa Frasobliwego z 1854 r. z pierwszą na świecie uliczną lampą naftową skonstruowaną przez Ignacego Łukasiewicza w Gorlicach, na skrzyżowaniu ul. Węgierskiej z ul. Tadeusza Kościuszki (najstarsza uliczna lampa naftowa w Polsce, w Europie i na świecie); oryginał figury z 1593 r. można obejrzeć w Muzeum Regionalnym PTTK, woj. małopolskie.

73. Karpacka Barć Milenijna w Muzeum Pszczelarstwa im. Bogdana Szymusika w Stróżach, na terenie Gospodarstwa Pasiecznego „Sądecki Bartnik” Anny i Janusza Kasztelewiczów (najwyższy pień bartny w Polsce), wys. 15,31 m, w 2001 r. wpisana do „Księgi Rekordów i Osobliwości”; w muzeum znajduje się ponad 100 uli: kłodowych, figuralnych, snozowych, ramowych oraz słomianych kószek (uli kopulastych), woj. małopolskie, pow. nowosądecki, gm. Grybów.

74. Karuzela wenecka „Karawana” z 2021 r. w parku rozrywki Mandoria Miasto Przygód w Rzgowie, ul. Miasto Mody 2 – klasyczna karuzela wolnoobrotowa (największa dwupoziomowa karuzela wenecka w Polsce), woj. łódzkie, pow. łódzki wschodni.

75. Kasztel z ok. 1540 r. nad rzeką Ropą w Szymbarku – renesansowy dwór obronny rycerskiego rodu Gładyszów herbu Gryf, przebudowany w l. 1585-90 (uznawany za najlepszy przykład kasztelu w Polsce), dwukondygnacyjny, podpiwniczony obiekt na planie prostokąta o wym. 20 × 13 m z czterema narożnymi basztami alkierzowymi, ob. Ośrodek Konferencyjno-Wystawienniczy „Kasztel w Szymbarku” – oddział Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach, woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. Gorlice.

76. Kijki do nordic walking:

    1. kijki do nordic walking w Muzeum Regionalnym w Barlinku, ul. Niepodległości 17 – mikro-kijki wykonane ze złota przez Andrzeja Jaroszonka (najmniejsze kijki do nordic walking w Polsce, w Europie i na świecie), dł. 17,5 mm, masa 0,06 g, złoto próby 585 (14 K), woj. zachodniopomorskie, pow. myśliborski,

    2. kijki do nordic walking z 2014 r. na promenadzie nad jeziorem Barlineckim, obok pensjonatu „Pod łabędziem” w Barlinku, ul. Jeziorna 13 – nietypowy „pomnik” gigantycznych kijków identycznych do tradycyjnych używanych podczas „nordyckiego spaceru” proj. Macieja Krasowskiego w Europejskiej Stolicy Nordic Walking (największe kijki do nordic walking w Polsce, w Europie i na świecie), 2 stalowe kije o wys. 11,5 m zakończone uchwytami na dłonie, woj. zachodniopomorskie, pow. myśliborski.

77. Kino:

    1. Kino Amando w Warszawie, ul. Żurawia 20 – miejsce stworzone przez filmowców i pasjonatów kina w 2015 r. w siedzibie Fundacji Amondo Films działającej od 2010 r. (najmniejsze kino w Polsce), dwie sale kinowe: większa na 33 miejsca i mniejsza na 20 miejsc oraz sala VHS, a także foyer wraz z klubokawiarnią i barem na ok. 50 osób; kino studyjne skupiające się na filmach o dużych wartościach artystycznych, miejsce dla koneserów dobrego kina lubiących doświadczać filmu w wyjątkowy sposób,

    2. Kino Nowe Horyzonty w budynku Wratislavia Tower na Starym Mieście we Wrocławiu, ul. Kazimierza Wielkiego 19a-21 – multipleks prezentujący kino artystyczne, kino środka, hity festiwali i przeglądy filmów z całego świata (największe kino studyjne w Polsce), w ob. formie funkcjonuje od 2012 r. (d. pod marką sieci Helios), 9 sal kinowych na trzech poziomach, łączna liczba miejsc 2329, obiekt dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych; od 2006 r. główne miejsce Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Nowe Horyzonty (największego i jednego z najważniejszych festiwali filmowych w Polsce), a od 2010 r. American Film Festiwal,

    3. Stare Kino Old Cinema w Łodzi, ul. Piotrkowska 120 (najstarsze stałe kino w Polsce, drugie w Europie i na świecie po kinie braci Lumiere we Francji), w 1899 r. bracia Antoni i Władysław Krzemińscy w zaadaptowanym lokalu sklepowym w eklektycznej kamienicy proj. Gustawa Landau Gutentegera przy ul. Piotrkowskiej w Łodzi otworzyli „Gabinet Iluzji” – pierwsze stałe kino w Polsce, reaktywowane w 2016 r. w tym samym miejscu, w piwnicy hotelu Stare Kino Cinema Residence; kameralna sala projekcyjna z 37. fotelami, 2 projektory analogowe z lat 70. XX w. (taśma 35 mm).

78. Klasztor:

    1. Opactwo św. Wojciecha Mniszek Benedyktynek w Staniątkach – klasztor z kościołem pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha z 1. poł. XIII w. (najstarszy kościół halowy i jedna z najstarszych świątyń gotyckich w Polsce) o 800-letniej ciągłości funkcjonowania (najstarszy żeński klasztor benedyktyński w Polsce), według tradycji ufundowany w 1228 r. przez kasztelana krakowskiego Klemensa z Brzeźnicy z rodu Grafitów, zniszczony podczas pożaru w 1530 r., odbudowany w l. 1619-49 staraniem ksieni Anny Cecylii Trzcińskiej, poważnie uszkodzony podczas potopu szwedzkiego w l. 1655-60 i podczas wojny północnej w l. 1700-21 oraz podczas I wojny światowej w 1914 r., gotycki kościół klasztorny z XIII w. przebudowany w stylu barokowym w XVII w., biblioteka, muzeum i dom gości w budynku dawnej szkoły, w 2020 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. małopolskie, pow. wielicki, gm. Niepołomice,

    2. zespół klasztorny opactwa cysterskiego z 2. poł. XII w., fund. Kazimierza II Sprawiedliwego w Podklasztorzu [ob. dzielnica Sulejowa], ul. Opacka 13 – zabytek architektury romańskiej z zachowanym kościołem św. Tomasza Kantuaryjskiego z 1232 r. oraz skrzydłem wschodnim klasztoru, w tym późnoromańskim kapitularzem z XIII w. i gotyckim krużgankiem z XV w. [ob. muzeum]; skrzydło południowe z XVI w. [d. mieściło refektarz, mieszkanie opata i cele zakonników] w ruinie (najlepiej zachowane cysterskie opactwo warowne w Polsce), w 2012 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. łódzkie, pow. piotrkowski, gm. Sulejów.

79. Klify w Jarosławcu na Wybrzeżu Słowińskim (największe klify na całym wybrzeżu środkowym), dł. ok. 2 km, wys. do 45 m, woj. zachodniopomorskie, pow. sławieński, gm. Postomino.

80. Kolejkowo – makieta kolejowa, z miniaturowymi pociągami i samochodami, wzorowana na największej makiecie świata, znajdującej się w dawnych spichlerzach portowych w Hamburgu, w Niemczech (największa makieta kolejowa w Polsce), atrakcja pomysłu Jakuba Paczyńskiego mająca na celu odwzorować rzeczywistość i przedstawić życie miniaturowych mieszkańców Kolejkowa, ukazując ich w przeróżnych sytuacjach dnia codziennego. Odwiedzając miniaturowy świat, zobaczyć można m.in. modele obiektów z Dolnego Śląska i Śląska: wiernie odtworzone elementy kolejowe w skali 1:87 (skala HO) i budynki w skali 1:24 (skala G). Makieta jest stale rozbudowywana. Do zaliczenia na odznakę należy wybrać jeden dowolny obiekt:

    1. Kolejkowo Wrocław z 2015 r. na Dworcu Świebodzkim we Wrocławiu, pl. Orląt Lwowskich 20B; pow. makiety 335 m², dł. torowiska 510 m, po którym z prędkością 1,5 km/h porusza się 15 pociągów złożonych z 60 wagonów, tramwaj, 215 samochodów, radiowóz na sygnale, 242 budynki, w tym miniatury autentycznych budowli z Dolnego Śląska, m.in. wrocławski Dworzec Świebodzki i Rynek z wiernie odwzorowanymi kamienicami, dworzec w Karpaczu, schronisko PTTK „Szwajcarka” w Górach Sokolich i obserwatorium meteorologiczne na Śnieżce w Karkonoszach, w Sudetach, 3437 figurek ludzi i zwierząt oraz mosty, tunele, akweny, a także zjawisko dnia i nocy (dzień trwa 9 minut, a noc 4),

    2. Kolejkowo Gliwice z 2016 r. w CH Europa Centralna w Gliwicach, ul. Pszczyńska 315; pow. wystawy 900 m², dł. torowiska 460 m, 12 pociągów, 58 wagonów, tramwaj, 195 samochodów, 235 budynków, w tym miniatury autentycznych budowli ze Śląska, m.in. gliwicki dworzec kolejowy i ratusz oraz kamienice, 3200 figurek ludzi i zwierząt oraz mosty, tunele, akweny, a także zjawisko dnia i nocy (dzień trwa 9 minut, a noc 4).

81. Kolej linowa „Kasprowy Wierch” z Kuźnic na szczyt Kasprowego Wierchu, w Zakopanem, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego – całoroczna kolej linowa z l. 1935-36 (najstarszy obiekt tego typu w Polsce i w Europie), operator Polskie Koleje Linowe S.A., 2 wagony 60-osobowe, dł. trasy 4.253 m, w tym odc. I 1.957 m, odc. II 2.296 m, poziom stacji dolnej 1.027 m n.p.m., poziom stacji górnej 1.959 m n.p.m., różnica poziomów 936 m, śred. pochylenie 22%, prędkość 8 m/s, czas przejazdu ok. 12 min., woj. małopolskie, pow. tatrzański.

82. Kolejka górska:

    1. Diabelska pętla [d. Tornado] z 1988 r. w parku Legendia Śląskie Wesołe Miasteczko w Chorzowie, Plac Atrakcji 1 – stalowa kolejka górska firmy Soquet (najstarszy roller coaster w Polsce posiadający inwersje); wys. 20 m, prędkość zjazdu 70 km/h, napęd łańcuchowy, max przeciążenie 3 g, 1 pociąg z 6 wagonami dla 4 os., czas przejazdu ok. 87 s, 2 inwersje: 2 × pętla; w 2007 r. przeniesiona do Chorzowa z parku American Park of Adventure w Wielkiej Brytanii, woj. śląskie,

    2. Formuła [d. Formuła 1] z 2016 r. w Parku Rozrywki Energylandia w Zatorze, al. 3 Maja 2 – stalowa kolejka górska typu launched coaster, model Space Warp firmy Vekoma (roller coaster o największym przyspieszeniu w Polsce oraz najnowocześniejsza konstrukcja tego typu, o najwyższych parametrach bezpieczeństwa w Polsce i w Europie Środkowej); wys. 24,8 m, dł. 560 m, prędkość zjazdu 79,2 km/h, przyspieszenie 1,12 g (do max prędkości w ok. 2 s), max przeciążenie 3,8 g. napęd elektromagnetyczny (LSM), 2 pociągi po 4 wagony dla 4 os., 3 inwersje: sidewinder i 2 × korkociąg, woj. małopolskie, pow. oświęcimski,

    3. Lech Coaster z 2017 r. w strefie tematycznej Magical Mountains, w parku Legendia Śląskie Wesołe Miasteczko w Chorzowie, Plac Atrakcji 1 – stalowa kolejka górska firmy Vekoma (roller coaster o największym kącie spadku w Polsce); wys. 40 m, dł. 908 m, prędkość zjazdu 95 km/h, max kąt spadku 105°, napęd łańcuchowy, 2 pociągi po 5 wagonów dla 4 os., czas przejazdu 104 s, 3 inwersje: reverse sidewinder i 2 × korkociąg, woj. śląskie,

    4. Mega Coaster Hyperion z 2018 r. w Parku Rozrywki Energylandia w Zatorze, al. 3 Maja 2 – stalowa kolejka górska typu hyper coaster firmy Intamin (najdłuższy, najwyższy i najszybszy roller coaster w Polsce, drugi pod względem wysokości i szybkości w Europie [po Giga Coaster Red Force w parku Ferrari Land w Hiszpanii] oraz dziesiąta najszybsza i ósma pod względem wysokości spadku kolejka górska na świecie); wys. 77 m, spadek 82 m, dł. 1.450 m, prędkość zjazdu 142 km/h, max kąt spadku 85°, max przeciążenie 4,8 g, 2 pociągi po 7 wagonów dla 4 os., napęd łańcuchowy, 1 inwersja Twist and Dive, woj. małopolskie, pow. oświęcimski,

    5. Roller Coaster Mayan z 2015 r. w Parku Rozrywki Energylandia w Zatorze, al. 3 Maja 2 – stalowa odwrócona kolejka górska firmy Vekoma (roller coaster z największym przeciążeniem i największą liczbą inwersji w Polsce); wys. 33,3 m, dł. 689 m, prędkość zjazdu 80 km/h, max przeciążenie 5 g. napęd łańcuchowy, 2 pociągi po 10 wagonów dla 2 os., 5 inwersji: 2 × roll-over, sidewinder i 2 × inline twist, woj. małopolskie, pow. oświęcimski,

    6. Roller Coaster Merkant z 2021 r. w parku rozrywki Mandoria Miasto Przygód w Rzgowie, ul. Miasto Mody 2 – kolejka górska typu Bob Coaster prod. Gerstlauer Amusement Rides GmbH (najdłuższy roller coaster pod dachem w Polsce), jeden pociąg z 5 wagonami dla 10 osób, dł. 265 m, wys. 7,25 m, woj. łódzkie, pow. łódzki wschodni,

    7. Speed Water Coaster z 2018 r. w Parku Rozrywki Energylandia w Zatorze, al. 3 Maja 2 – stalowa wodna kolejka górska firmy Intamin (najwyższy i najszybszy water coaster w Polsce oraz najwyższy [ex aequo z kolejką Divertical w parku Mirabilandia we Włoszech] i najszybszy obiekt tego typu w Europie i na świecie); wys. 50 m, dł. 687 m, prędkość zjazdu 101 km/h, max kąt spadku 45°, łódka dla 10 os., czas przejazdu ok. 118 s, woj. małopolskie, pow. oświęcimski,

    8. Wooden Coaster Zadra z 2019 r. w Smoczym Grodzie na terenie Parku Rozrywki Energylandia w Zatorze, al. 3 Maja 2 – hybrydowa [stalowo-drewniana] kolejka górska typu hyper coaster firm Rocky Mountain Construction i Vekoma (najwyższy i najszybszy drewniany coaster w Polsce, w Europie i na świecie); wys. 63,8 m, dł. 1.316 m, prędkość zjazdu 121 km/h, max kąt spadku 90°, max przeciążenie 4 g, 2 pociągi po 6 wagonów dla 4 os., czas przejazdu ok. 110 s, 3 inwersje: zero-g-stall, step-up under flip i zero-g-roll, woj. małopolskie, pow. oświęcimski.

83. Kolej linowo-terenowa „Góra Parkowa” w Beskidzie Sądeckim – całoroczna kolej linowo-terenowa z Krynicy-Zdroju na Górę Parkową, wybudowana w 1937 r. przez firmę Von Roll Bern ze Szwajcarii na zlecenie Ligi Popierania Turystyki (najstarsza kolej tego typu w Polsce); operator Polskie Koleje Linowe S.A.; dł. trasy 642 m, rozstaw szyn 1.000 mm, prędkość maksymalna 14,4 km/h, 2 wagony na 50 miejsc każdy, zdolność przewozowa 500 os./h, poziom stacji dolnej 584,2 m n.p.m., poziom stacji górnej 732,8 m n.p.m., różnica poziomów 148,6 m, woj. małopolskie, pow. nowosądecki, gm. Krynica-Zdrój.

84. Kolekcja:

    1. Galeria Dzwonków z 2019 r. w zabytkowym budynku sanatoryjnym, d. filii AGH w Jastrzębiu-Zdroju, ul. 1 Maja 61 (największa kolekcja dzwonków w Polsce, w Europie i na świecie); kolekcja Krzysztofa Zagai, ponad 7.500 eksponatów z różnych epok, z całego świata, m.in. dzwonki kościelne i misyjne, pasterskie, marynistyczne, figuralne i sygnaturki oraz dzwonki największych na świecie firm porcelanowych jak np. „Fabergé”; dzwonki z gliny, fajansu, kryształu, szkła, mosiądzu, miedzi, spiżu, plateru i srebra oraz dzwonek z lawy wulkanicznej z Etny i egipski z alabastru; niektórych dzwonków można posłuchać, woj. śląskie,

    2. Galeria Sztuki Średniowiecznej w Muzeum Narodowym w Warszawie, al. Jerozolimskie 3 (największa, najbogatsza i najbardziej różnorodna kolekcja sztuki średniowiecznej w Polsce), w galerii prezentowane są głównie obiekty z okresu późnego średniowiecza, tj. XIV-XVI w., pochodzące z różnych regionów dzisiejszej Polski oraz ponadlokalne zjawiska sztuki XII-XV w., dzieła pierwotnie przeznaczone niemal wyłącznie do kościołów; ekspozycja została zaprojektowana tak, aby widzowie mogli jak najlepiej zrozumieć rolę sztuki w życiu religijnym czasów średniowiecza – w epoce, w której nie istniało pojęcie sztuki we współczesnym znaczeniu,

    3. Galeria Szyb Wilson w dzielnicy Janów-Nikiszowiec w Katowicach, ul. Oswobodzenia 1 – galeria sztuki współczesnej otwarta w 2001 r. w zrewitalizowanym budynku cechowni i łaźni szybów Wilson Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek” (największa prywatna galeria sztuki w Polsce), budynki z 1864 r. proj. Emila i Georga Zillmannów, pow. wystawiennicza blisko 2.500 m², w trzech salach: tzw. Małej Galerii, Średniej Galerii i Dużej Galerii zobaczyć można obrazy, rzeźby i instalacje, twórcami i właścicielami galerii są Monika Paca-Bros i Johann Bros; jednym z najważniejszych wydarzeń cyklicznych organizowanych przez Galerię Szyb Wilson i Fundację Eko-Art Silesia jest Festiwal Sztuki Naiwnej – Art Naif Festiwal,

    4. kolekcja ciągników rolniczych na wystawie stałej Działu Techniki Rolniczej w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, na terenie zespołu pałacowo-parkowego Starzeńskich, ul. Pałacowa 5 (największa kolekcja ciągników rolniczych w Polsce), 26 zabytkowych eksponatów z l. 1923-90, m.in. ciągnik Ursus C-45 w wersji na żelaznych kołach z 1948 r. (pierwszy model powojennego ciągnika Ursus) i ciągnik Lanz HR7-D8500 z l. 1935-36 niemieckiej firmy „Heinrich Lanz AG” w Mannheim, woj. podlaskie, pow. wysokomazowiecki,

    5. kolekcja druków masońskich w pałacu biskupim w Ciążeniu nad Wartą, filia Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, ul. Wolności 33 (największa kolekcja druków masońskich w Polsce); ok. 80 tys. woluminów zgromadzonych przez Niemców podczas II wojny światowej, następnie porzuconych w Środzie Śląskiej, woj. wielkopolskie, pow. słupecki, gm. Lądek,

    6. kolekcja ikon w Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej, na terenie zespołu pałacowo-parkowego Radziwiłłów, ul. Warszawska 12 (największa kolekcja ikon w Polsce), ponad 1.600 eksponatów z XVII-XX w., m.in. ikony kultu prywatnego, podróżne, składane oraz z ikonostasów cerkiewnych; 250 najciekawszych ikon udostępniono zwiedzającym na stałej wystawie, woj. lubelskie,

    7. kolekcja lamp naftowych w Muzeum Podkarpackim w Krośnie, ul. Józefa Piłsudskiego 16 – ekspozycja w Dziale Historii Oświetlenia funkcjonującym od 1977 r. (największa kolekcja lamp naftowych w Polsce i w Europie oraz jeden z najcenniejszych tego typu zbiorów w Europie i na świecie), ok. 2.800 muzealiów: 1.600 eksponatów (900 związanych z oświetleniem naftowym, w tym 625 lamp kompletnych) i 1.150 archiwaliów; zgromadzone lampy z l. 1860-1950, m.in. stołowe, stolikowe, wiszące, kinkiety oraz lampki nocne i lampy specjalnego przeznaczenia (latarnie sygnalizacyjne, rowerowe, kolejowe, wojskowe, morskie, laboratoryjne i gospodarcze) reprezentują kolejne etapy rozwoju oświetlenia naftowego, woj. podkarpackie,

    8. kolekcja lokomobil parowych na wystawie stałej Działu Techniki Rolniczej w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, na terenie zespołu pałacowo-parkowego Starzeńskich, ul. Pałacowa 5 (największa kolekcja lokomobil parowych w Polsce), 11 eksponatów – 10 lokomobil fabrycznych z l. 1895-1933 oraz współczesna lokomobila skonstruowana samodzielnie przez kolekcjonera z Kujaw, w tym 8 lokomobil przewoźnych i 3 samojezdne, m.in. lokomobila Wichterle z 1900 r., lokomobila Hofherr-Schrantz z 1902 r., lokomobila Lanz z 1906 r., lokomobila Frick Eclipse z 1913 r. oraz najstarsze w Polsce: lokomobila Garrett Smith z 1895 r. (przewoźna) i lokomobila White z 1910 r. (samojezdna), a także lokomobila BW z 2012 r. i czekająca na odrestaurowanie lokomobila Badenia z 1933 r., 8 z 11 lokomobil ma przywróconą sprawność techniczną, woj. podlaskie, pow. wysokomazowiecki,

    9. kolekcja miskantów [rodzaj ozdobnych wieloletnich traw] w ogrodzie pokazowym, w Centrum Ogrodniczym „Daglezja na Zielonej” Małgorzaty i Artura Majów z 2015 r. w Rykach, ul. Zielona 39 (największa kolekcja miskantów w Polsce i jedna z największych w Europie i na świecie); od 2016 r. posiada status Kolekcji Narodowej rodzaju Miscanthus; każda z roślin jest wyeksponowana i oznaczona tabliczką, woj. lubelskie,

    10. kolekcja numizmatów w Gabinecie Numizmatycznym z 1883 r., w Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie (najstarszy i największy oddział Muzeum Narodowego w Krakowie), ul. Józefa Piłsudskiego 12 – najważniejsza na świecie ekspozycja prezentująca historię mennictwa i medalierstwa polskiego, ponad 100 tys. obiektów, z czego 2,5 tys. najcenniejszych na stałej ekspozycji w pałacu Czapskich, gdzie w 2013 r. otwarto Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej (największa kolekcja numizmatów w Polsce); wiele unikatowych monet, medali i banknotów, starodruków, rękopisów i map, m.in. zespół denarów pierwszych Piastów, w tym denar Bolesława I Chrobrego „Gnezdvn Civitas” oraz dukat Władysława I Łokietka, brakteaty hebrajskie Mieszka III i grosze Kazimierza III Wielkiego,

    11. kolekcja odmian traw w Ogrodzie Botanicznym IHAR, na ternie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku na osiedlu Myślęcinek w Bydgoszczy, ul. Jeździecka 5 – kolekcja traw gromadzona od 1973 r. licząca ok. 650 gat., m.in. trawy użytkowe (pastewne, gazonowe, zbożowe, energetyczne), ozdobne, dziko rosnące i chronione (najbogatsza kolekcja odmian traw w Polsce), ogród botaniczny o pow. 5,5 ha, założony w 1951 r. na terenie Miejskiego Ogrodu Botanicznego przy pl. Józefa Weyssenhoffa, w 1977 r. przeniesiony w obecne miejsce, od 1993 r. w obrębie Zespołu Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą, w 2007 r. kolekcja uzyskała tytuł „Narodowej kolekcji traw i turzyc”, woj. kujawsko-pomorskie,

    12. kolekcja sztuki XX i XXI w. w Muzeum Sztuki w Łodzi, ul. Stanisława Więckowskiego 36 – kolekcja zapoczątkowana przez członków grupy „a.r." (artyści rewolucyjni, awangarda rzeczywista) obejmuje dzieła z zakresu malarstwa, rzeźby i obiektów przestrzennych, rysunku, grafiki oraz fotografii i technik wizualnych (najstarsza i największa kolekcja sztuki nowoczesnej w Polsce), założona w 1930 r. w pierwotnej siedzibie muzeum w ratuszu przy pl. Wolności 1, w 1948 r. przeniesiona w obecne miejsce do pałacu Maurycego Poznańskiego, trzon kolekcji stanowi przegląd awangardowych nurtów i tendencji końca l. 20. XX w. z wyjątkową, jak na owe czasy, prezentacją abstrakcjonistów oraz artystów z kręgu kubizmu, futuryzmu, dadaizmu, surrealizmu, formizmu, konstruktywizmu i unizmu, a także czystej formy (Stanisława Ignacego Witkiewicza),

    13. kolekcja świątków ludowych w zabytkowym drewnianym kościele pw. św. Marii Magdaleny z 1. poł. XVII w. [ob. Muzeum im. Władysława Orkana] w Rabce-Zdroju, ul. Władysława Orkana 2 (największa kolekcja świątków ludowych w Polsce); w kolekcji muzeum znajduje się m.in. figura Chrystusa Frasobliwego z Makowa Podhalańskiego, którą zachwycił się Pablo Picasso podczas pobytu we Wrocławiu w 1948 r., woj. małopolskie, pow. nowotarski,

    14. kolekcja wag i miar Marii i Marka Sandeckich na wystawie stałej w Centrum Kultury Browar B we Włocławku, ul. Łęgska 28 (największa kolekcja wag i miar w Polsce), ponad 10 tys. eksponatów, m.in. wagi i miary towarowe, kupieckie i sklepowe, domowe, pocztowe, aptekarskie i jubilerskie oraz wiele unikalnych urządzeń i przedmiotów, w tym odważniki, waga z X w., waga aptekarska z XIX w. i waga stołowa warszawskiej firmy Sperling (nr 1 w katalogu), a także kasa sklepowa z XIX w., woj. kujawsko-pomorskie,

    15. kolekcja zabytkowych pojazdów w Gdyńskim Muzeum Motoryzacji z 2007 r. w Gdyni, w dzielnicy Chylonia, ul. Żwirowa 2c (największa kolekcja samochodów i motocykli w Polsce), ok. 50 zabytkowych samochodów, m.in. Ford T z 1926 r. (pierwszy taśmowo produkowany samochód osobowy), Buick Master Six z 1925 r. i Buick Deluxe z 1931 r. oraz Mercedes 170V z 1935 r., Mercedes Stuttgart z 1926 r., Renault NN z 1926 r. i Raleigh z 1918 r. (najstarszy z eksponowanych samochodów), ok. 150 motocykli, m.in. amerykańskie: Harley Davidson 42 WLA (najbardziej znany motocykl wojskowy) i Indian 341, niemieckie BMW i Zündapp, brytyjski Royal Enfield, a także polski Sokół 1000 i skuter OSA,

    16. kolekcja żelazek na terenie Geoparku Przedgórze Sudeckie w Muzeum Sprzętu Gospodarstwa Domowego w Ziębicach, ul. Rynek 44 (największa kolekcja żelazek w Polsce i w Europie z najstarszym datowanym żelazkiem w Polsce z 1655 r.); wystawa prezentuje rozwój żelazka od XVII do XX w. i obejmuje żelazka różnych typów, m.in. żelazka na duszę, płaskie i wypukłe [tzw. wołowe języki], pełne-monolityczne [tzw. głuche], węglowe zwykłe i kominkowe oraz żelazka spirytusowe, gazowe i elektryczne, a także żelazka do włosów (lokówki), woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki,

    17. kolekcja żeliwnych kieratów konnych Janusza Dramińskiego w Muzeum Maszyn Rolniczych Fundacji Ochrony Dziedzictwa Techniki Rolniczej Warmii I Mazur, we wsiach Naterki i Sząbruk na Warmii (największa kolekcja kieratów konnych w Polsce, w Europie i na świecie), wpisana do „Księgi rekordów Guinnessa”, 277 eksponatów (kierat konny to tradycyjne urządzenie wykorzystujące siłę zwierząt pociągowych, głównie koni lub wołów, do napędu stacjonarnych maszyn rolniczych), woj. warmińsko-mazurskie, pow. olsztyński, gm. Gietrzwałd,

    18. storczykarnia w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, ul. Mikołaja Kopernika 27 (najstarsza i największa kolekcja storczyków w Polsce), założona w poł. XIX w. przez podróżnika, botanika i ogrodnika Józef Warszewicza, ok. 500 gat. i odmian roślin storczykowatych,

    19. Szklana Galeria „Pół żartem, pół serio” Patrycji Długajczyk w Mikołowie, ul. Rynek 19 (największa kolekcja szklanych butelek po alkoholach w Polsce), ponad 8 tys. butelek po różnych alkoholach z całego świata, m.in. piwach, winach, wódkach, koniakach i winiakach, whisky oraz nalewkach i likierach; każda butelka jest inna, różnią się od siebie kształtem, pojemnością, kolorem szkła, etykietami i historią, woj. śląskie,

    20. wystawa aparatów fotograficznych Wiesława Borowskiego w Domu Pracy Twórczej „Sorboma” w Biskupcu, pl. Wolności 6a (największa kolekcja aparatów fotograficznych w Polsce), ponad 1.400 eksponatów; w kolekcji aparaty zabytkowe, m.in. aparaty szpiegowskie, aparaty dwuobiektywowe i harmonijkowe oraz współczesne, ale również eksponaty modernistyczne np. aparat-szminka, woj. warmińsko-mazurskie, pow. olsztyński,

    21. wystawa stała „Secesja” w Muzeum Mazowieckim na Starym Mieście w Płocku, ul. Tumska 8 – pierwsza muzealna prezentacja sztuki secesyjnej w Polsce, zorganizowana w 1967 r. w budynku Towarzystwa Naukowego Płockiego przy Rynku Kanonicznym 8 (ob. pl. Gabriela Narutowicza 8), w l. 1973-2004 wystawę prezentowano na zamku książąt mazowieckich, w 2004 r. zbiory przeniesiono do odrestaurowanej kamienicy przy ul. Tumskiej 8 (najstarsza i największa kolekcja sztuki secesyjnej w Polsce), od 2005 r. na 4. piętrach kamienicy secesyjnej zobaczyć można aranżację wnętrz mieszczańskich, sale rzemiosła artystycznego, galerię malarstwa i rzeźby okresu Młodej Polski oraz medalierstwa z przeł. XIX i XX w., m.in. obrazy znanych i cenionych polskich artystów: Jacka Malczewskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Władysława Podkowińskiego, Józefa Mehoffera i Józefa Chełmońskiego, eksponaty ulokowano w oryginalnych secesyjnych wnętrzach sprzed 100. lat, na dwóch piętrach zaprezentowano komplet pokoi tworzących w założeniu jedno mieszkanie, na pierwszym: jadalnię, salon, gabinet, bibliotekę i sypialnię, a na drugim: pokój stołowy, salon, buduar, pokój dziecięcy i sypialnię, na trzecim piętrze czeka na zwiedzających galeria malarstwa i rzeźby, czwarte piętro to królestwo metalu, medalierstwa i biżuterii, woj. mazowieckie,

    22. wystawa stała „Sztuka dwudziestolecia międzywojennego – art déco” w Muzeum Mazowieckim na Starym Mieście w Płocku, ul. Kolegialna 6 – pierwsza muzealna prezentacja sztuki międzywojennej w Polsce, otwarta w 2021 r. w wyremontowanej i zaadaptowanej do celów wystawienniczych zabytkowej kamienicy (największa kolekcja art déco w Polsce), na 3. kondygnacjach kamienicy o pow. 2.520 m² zobaczyć można ponad 1 tys. eksponatów, m.in. czerwony kabriolet Jowett z 1926 r., „Martwą naturę” Tamary Łempickiej, portrety autorstwa awangardowych polskich artystów: Zbigniewa Pronaszki, Stanisława Ignacego Witkiewicza i Leona Chwistka, projekty Zofii Stryjeńskiej i Julii Keilowej oraz stroje i biżuterię z epoki, w tym puderniczkę Tiffany’ego i kolczyki w etui Cartiera, a także kolekcję papierów wartościowych i numizmatów w gabinecie prezesa banku, na I piętrze aranżacja mieszkania polskiej inteligencji l. 30. XX w. oraz galeria designu z bogatą kolekcją szkła, nawiązaniem do sukcesu polskich artystów na Wystawie Światowej w Paryżu w 1925 r. jest Sala Tożsamości, wydzielona przestrzeń z polskimi dziełami z nurtu narodowego inspirowanego folklorem i ludowością, a także tymi zdradzającymi wpływy kubizmu i funkcjonalizmu, ekspozycja dedykowana jest pamięci prof. Ireny Huml, woj. mazowieckie,

    23. wystawa „Wibrarium” w Muzeum Energetyki w Łaziskach Górnych, na terenie starej rozdzielni w Elektrowni Łaziska, ul. Wyzwolenia 30 – interaktywna wystawa zabytkowych elementów instalacji dzwonkowej: transformatorów, przycisków i różnych modeli dzwonków elektrycznych (największa kolekcja dzwonków elektrycznych w Polsce), ponad 100 unikalnych eksponatów, w tym 109 dzwonków, 27 przycisków i 40 transformatorów z kolekcji Adama Wisthala; najstarszy dzwonek pochodzi z 1896 r., najmniejszy firmy Ericsson mieści się w dłoni, najcięższy firmy GROOS & GRAF z Berlina ma masę 8 kg, woj. śląskie, pow. mikołowski,

    24. wystawa zegarów słonecznych z 1909 r. w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, pl. Tadeusza Kościuszki 7-8 – muzeum specjalizujące się głównie w prezentacji zegarów słonecznych i przyrządów astronomicznych, powstało w 1962 r. w oparciu o prywatną kolekcję miejscowego lekarza Feliksa Przypkowskiego, znacząco rozbudowaną przez jego syna Tadeusza (największa kolekcja zegarów słonecznych w Polsce i trzecia co do wielkości na świecie po Planetarium w Chicago, w Stanach Zjednoczonych i Science Museum w Oksfordzie, w Wielkiej Brytanii), woj. świętokrzyskie.

85. Koło wodne w dawnym zespole walcowni i pudlingarni z 1. poł. XIX w., ob. Muzeum Zagłębia Staropolskiego w Sielpi Wielkiej – oddział Narodowego Muzeum Techniki w Warszawie (największe koło wodne w Polsce i w Europie), śred. 8,5 m, szer. 2,8 m; pod koniec lipca odbywają się tu „Kuźnice Koneckie” – impreza popularyzująca wiedzę o lokalnym dziedzictwie przemysłowym; organizowane są m.in. Międzynarodowe Warsztaty Kowalskie, podczas których oprócz kowali prezentują się także odlewnicy, kołodzieje oraz metaloplastycy i tylko wtedy można zobaczyć obracające się wielkie koło wodne, na co dzień pozostające w bezruchu, woj. świętokrzyskie, pow. konecki, gm. Końskie.

86. Komenda Miejska Policji w Kaliszu, ul. Augustyna Kordeckiego 36 (największy tego typu obiekt w Polsce), pow. 10 tys. m²; funkcjonariusze mają do dyspozycji m.in. salę ćwiczeń taktyk i technik interwencji, zautomatyzowaną strzelnicę oraz stację obsługi radiowozów.

87. Konurbacja górnośląska we wsch. części Śląska oraz w zach. Małopolsce (ob. w granicach woj. śląskiego) na historycznych terenach Górnego Śląska, Zagłębia Krakowskiego i Zagłębia Dąbrowskiego (największa aglomeracja, największy obszar metropolitalny i największy zespół miejski w Polsce), pow. ok. 2.553 km², liczba ludności według różnych kryteriów i źródeł od 2,2 do 3,5 mln (do zaliczenia na odznakę należy zwiedzić Katowice i jedno z 18. innych głównych miast konurbacji: Będzin, Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jaworzno, Knurów, Mikołów, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tarnowskie Góry, Tychy i Zabrze oraz zdobyć 15 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej, lub 20 pkt. wg regulaminu KOT na wycieczce rowerowej), woj. śląskie.

88. Kopalnia:

    1. Kopalnia Ropy Naftowej i Gazu Ziemnego Lubiatów z 2013 r. w Puszczy Noteckiej w Lubiatowie (największa i najnowocześniejsza kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce oraz jedna z najnowocześniejszych w Europie), kopalnia należy do spółki Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG); w procesie eksploatacji produkowane są: ropa naftowa, gaz ziemny, gaz płynny propan-butan, siarka i energia elektryczna, woj. lubuskie, pow. strzelecko-drezdenecki, gm. Drezdenko,

    2. kopalnia ropy naftowej w Bóbrce k/Krosna (ob. Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukaszewicza), ul. Kopalniana 35 – założona w 1854 r. przez Ignacego Łukasiewicza, Tytusa Trzecieskiego i Karola Klobassę-Zrenckiego, pochodząca z czasów narodzin światowego przemysłu naftowego w poł. XIX w., obrazująca polski wkład w rozwój globalnego przemysłu naftowego (najstarsza nieprzerwanie działająca kopalnia pozyskująca ropę naftową w sposób przemysłowy w Polsce, w Europie i na świecie), pow. 20 ha, w 2018 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. podkarpackie, pow. krośnieński, gm. Chorkówka,

    3. Kopalnia Soli „Bochnia” z 1248 r. w Bochni, ul. Campi 15 – zabytkowa kopalnia soli nieczynna wydobywczo, czynna dla ruchu turystycznego i leczniczego (najstarsza kopalnia soli w Polsce, a zarazem najstarszy w Europie zakład przemysłowy działający nieprzerwanie od poł. XIII w. do dziś), w 1978 r. wraz z Kopalnią Soli „Wieliczka”, jako jeden z pierwszych 12. obiektów na świecie, została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO, obszar 1.104,947 ha, nr ref. 32 (najstarszy, obok Starego Miasta w Krakowie, z polskich obiektów na tej prestiżowej liście), w 2000 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. małopolskie,

    4. Kopalnia Węgla Kamiennego „Murcki” z 1769 r. w Katowicach, w dzielnicy Kostuchna (d. w Murckach), ul. Karolinki 1 (najstarsza nieprzerwanie działająca kopalnia węgla kamiennego w Polsce i w Europie); w l. 1947-48 przyłączona do kopalni „Boże Dary”, w l. 2010-21 po połączeniu z kopalnią „Staszic” pod nazwą KWK „Murcki-Staszic”, od 2021 r. po połączeniu z kopalnią „Wujek” pod nazwą KWK „Staszic-Wujek”, wydobycie ok. 2,5 mln ton wysokiej jakości węgla energetycznego rocznie, zatrudnienie ok. 1,4 tys. osób, w 1993 r. włączona do Katowickiego Holdingu Węglowego S.A. (pierwszej spółki Skarbu Państwa działającej w polskim przemyśle węgla kamiennego), w 2017 r. przejęta przez Polską Grupę Górniczą, PGG (największe przedsiębiorstwo górnicze w Polsce i w Europie),

    5. kopalnia złota z 1273 r. w Złotym Stoku (ob. Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Złota), ul. Złota 7 (najstarsza kopalnia złota w Polsce); w 1612 r. w kopalni zastosowano po raz pierwszy na świecie czarny proch strzelniczy do odstrzału skał; w czasie 700 lat eksploatacji z miejscowych złóż pozyskano ok. 16 t czystego złota, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki,

    6. Krzemionki [Krzemionki Opatowskie] – Muzeum Archeologiczne i Rezerwat „Krzemionki” – oddział Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, zespół neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego, położony pomiędzy wsiami Sudół i Magonie (najstarsza neolityczna kopalnia w Polsce, w Europie i na świecie), odkryte w 1922 r. przez geologa Jana Samsonowicza, eksploatowane w l. ok. 3900-1600 p.n.e., 4 rodzaje kopalń: jamowe, niszowe, filarowo-komorowe oraz komorowe, ponad 2.700 szybów połączonych siecią rozchodzących się promieniście chodników, przeciętna gł. szybu 5-6 m, maks. gł. 9 m, maks. śred. 4-5 m, szer. chodników do 0,7 m, wys. 0,6-1,2 m; w 1994 r. wpisane na listę pomników historii, woj. świętokrzyskie, pow. ostrowiecki, gm. Bodzechów, Sudół 135 a,

    7. Siary (najstarsza kopalnia ropy naftowej w Polsce, w Europie i na świecie; w l. 1852-54 wykonano tu najgłębsze szyby wykopane ręcznie, z których dostarczano ropę Ignacemu Łukasiewiczowi do Gorlic), woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. Sękowa,

    8. Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach, ul. Szczęść Boże 81 [d. Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych] – jedyna w Polsce podziemna trasa turystyczna umożliwiająca zwiedzanie podziemi dawnej kopalni kruszców srebronośnych, założonej w triasowych dolomitach i wapieniach (najstarsza kopalnia srebra w Polsce); jeden z dwóch udostępnionych do zwiedzania w 1976 r. fragmentów wyrobisk podziemnych funkcjonującej w l. 1784-1912 Królewskiej Kopalni Fryderyk; szlak turystyczny na głęb. 40 m o dł. 1.740 m, łączący trzy szyby: „Anioł”, „Żmija” i „Szczęść Boże”; w budynku nadszybia kopalni multimedialna wystawa z 2012 r.; w 2004 r. kopalnia wpisana na listę pomników historii, a w 2017 r. na listę światowego dziedzictwa UNESCO, nr ref. 1539, woj. śląskie,

    9. Zakład Górniczy Siltech Sp. z o.o. na Osiedlu Młodego Górnika w Zabrzu, ul. Szybowa 2 – pierwsza prywatna kopalnia w Polsce założona w 2002 r. przez Jana Chojnackiego na bazie byłej Kopalni Węgla Kamiennego Pstrowski (najmniejsza kopalnia węgla kamiennego w Polsce), wydobycie ok. 150 tys. ton węgla rocznie, zatrudnienie ok. 120 osób, woj. śląskie.

89. Kopiec:

    1. Kopiec Jagiełły na polu bitwy pod Grunwaldem – hipotetyczne stanowisko dowodzenia króla Władysława II Jagiełły podczas bitwy (najmniejszy kopiec w Polsce), wys. 5 m, usypany w 1959 r. przez uczestników Ogólnopolskiego Zlotu Zuchowych Kręgów Pracy ZHP w odległości 1,3 km na płd.-wsch. od Pomnika Zwycięstwa Grunwaldzkiego, u stóp kopca dwa harcerskie głazy, na szczycie maszt z symbolicznymi chorągwiami królewskimi, woj. warmińsko-mazurskie, pow. ostródzki, gm. Grunwald, sołectwo Stębark,

    2. Kopiec Niepodległości im. Józefa Piłsudskiego z l. 1934-37 zw. „Mogiłą Mogił” na szczycie Sowińca [358 m n.p.m.], w Lesie Wolskim, w dzielnicy Zwierzyniec w Krakowie (największy zabytkowy kopiec w Polsce), usypany z inicjatywy por. Franciszka Supergana, proj. Franciszka Mączyńskiego, wys. ok. 35 m [393,6 m n.p.m.], śred. podstawy 111 m, obj. 130 tys. m³; w kopcu złożono ziemię ze wszystkich pól bitewnych I wojny światowej, na których walczyli Polacy, na szczycie płyta z Krzyżem Legionowym.

90. Kopuła bazyliki pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Filipa Neri, fund. Adama Konarzewskiego z l. 1675-98 w zespole klasztornym filipinów na Świętej Górze w Głogówku k/Gostynia – budowla sakralna proj. Baltazara Longheny, wzorowana na weneckiej bazylice Santa Maria della Salute, z kopułą proj. Pompea Ferrariego z l. 1726-28 o śred. 17 m i wys. 50 m, zwieńczona latarnią o wys. 10 m, od 1971 r. bazylika mniejsza (najwyższa kopuła na ziemiach polskich i największa kopuła budowli sakralnej w Polsce), woj. wielkopolskie, pow. gostyński, gm. Piaski, sołectwo Drzęczewo Drugie.

91. Kosz wiklinowy z 2006 r. na Rynku w Nowym Tomyślu, pl. Niepodległości (największy kosz z wikliny w Polsce, w Europie i na świecie wpisany do „Księgi rekordów Guinnessa”), kosz pleciony przez 50 plecionkarzy z ok. 12 ton wikliny w ciągu 3 dni, pomysłodawca – Maria Gawron, projektant – Jędrzej Stępak, konstrukcja – Edmund Mastalerz, koordynator i kierownik budowy – Andrzej Pawlak, wymiary kosza: dł. 19,80 m, szer. 9,53 m, wys. 8,98 m, wnętrze kosza wypełniają rośliny ozdobne, woj. wielkopolskie, pow. nowotomyski.

92. Krakowskie Pogotowie Ratunkowe, ul. św. Łazarza 14 – podmiot leczniczy niebędący przedsiębiorcą, samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (najstarsza instytucja tego typu w Polsce i druga w Europie), rozpoczęło działalność w 1891 r. jako Krakowskie Towarzystwo Ratunkowe w budynku Zawodowej Straży Ogniowej przy ul. Kolejowej (ob. ul. Westerplatte), dyżury były ochotnicze, nieodpłatne, a na pierwsze wyposażenie składało się 5 par noszy i ambulans zaprzężony w 2 konie, w 1949 r. zlikwidowane, a wszystkie zasoby przekazane Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi, w 1951 r. włączone w struktury państwowej służby zdrowia, w 1950 r. przeniesione do dawnej lecznicy przy ul. Henryka Siemiradzkiego 1, a w 1977 r. w obecne miejsce.

93. Kraniec Polski:

    1. „Gwiazda Północy” w Jastrzębiej Górze [54°50′08.8″N 18°18′00.5″E] – kamień pamiątkowy wykonany w 2000 r. z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Jastrzębiej Góry (najdalej na północ wysunięty lądowy kraniec Polski), woj. pomorskie, pow. pucki, gm. Władysławowo,

    2. kolano Bugu we wsi Zosin [50°51′33,1″N 24°08′07,9″E] (najdalej na wschód wysunięty kraniec Polski), polsko-ukraińskie drogowe przejście graniczne Zosin-Uściług, woj. lubelskie, pow. hrubieszowski, gm. Horodło,

    3. kolano Odry k/Osinowa Dolnego [52°50′35,7″N 14°07′22,4″E] (najdalej na zachód wysunięty kraniec Polski), d. polsko-niemieckie drogowe przejście graniczne Osinów Dolny-Hohenwutzen (zlikwidowane w 2007 r. na mocy układu z Schengen), woj. zachodniopomorskie, pow. gryfiński, gm. Cedynia,

    4. siodło na płd. wsch. stoku Opołonka [1.028 m n.p.m.] (słupy graniczne nr 219), górującym nad Przełęczą Użocką w Bieszczadach Zachodnich, na granicy Polski i Ukrainy, na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego [49°00'07.33"N 22°51'34.87"E] (najdalej na południe wysunięty kraniec Polski), woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Lutowiska.

94. Krater „A” w rezerwacie przyrody „Meteoryt Morasko” na Morasku w Poznaniu (największy krater w Polsce); krater powstał w wyniku upadku meteorytu ok. 5 tys. lat temu, śred. 90 m, pow. 4.657 m², głęb. 11,5 m, osady organiczne do 4 m, w podłożu iły neogeniczne, woda do 2,5 m.

95. Kręgielnia z 2000 r. w Klubie Arco w Warszawie, ul. Bitwy Warszawskiej 1920 roku 19 – obiekt wyposażony w najnowocześniejszy sprzęt do gry w bowling amerykańskiej firmy AMF, przyjazny osobom zaczynającym dopiero swoją przygodę z grą w kręgle (największa kręgielnia w Polsce i jedna z największych w Europie), 32 w pełni zautomatyzowane tory bowlingowe na dwóch poziomach, po 16 torów na każdym (rzadkość w skali światowej) z opcjonalnym systemem bumper bowling (podnoszone bandy, dzięki którym kule nie wypadają z toru); na miejscu jedyny w Warszawie profesjonalny sklep z artykułami i akcesoriami bowlingowymi.

96. Kromlechy [kręgi kamienne] w rezerwacie przyrody „Kręgi Kamienne” z 1958 r., w pobliżu wsi Odry nad rzeką Wdą, na terenie Borów Tucholskich (największe kromlechy w Polsce i drugie po Stonehenge skupisko obiektów tego typu w Europie); na cmentarzysku Gotów i Gepidów z I i II w. n.e., 10 całych kręgów i 2 częściowo zachowane, z których najmniejszy ma śred. 15 m, a największy 33 m, woj. pomorskie, pow. chojnicki, gm. Czersk.

97. Krypta św. Leonarda w podziemiach bazyliki archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława na Wawelu w Krakowie – pozostałość drugiej romańskiej katedry (tzw. hermanowskiej), wzniesiona w l. 1090-1117 (najlepiej zachowane wnętrza architektury romańskiej w Polsce), w absydzie kamienny ołtarz z 1873 r. proj. Eugène Viollet-le-Duc'a, przed którym w 1946 r. mszę prymicyjną odprawił ks. Karol Józef Wojtyła, lampy w kształcie koron królewskich, miejsce spoczynku biskupa krakowskiego Maurusa, królów: Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego i królowej Marii Kazimiery d’Arquien oraz księcia Józefa Poniatowskiego, Tadeusza Kościuszki i gen. Władysława Sikorskiego.

98. Księgarnia Franciszka Jakuba Mercenicha z 1610 r. [ob. Empik] w Kamienicy Kromerowskiej z XV w. na Starym Mieście w Krakowie, Rynek Główny 23 (najstarsza księgarnia w Polsce i jedna z najstarszych w Europie), kamienica słynąca z bogatych zasobów i wielowiekowej tradycji handlu książkami; we wnętrzu dwa saloniki – Wisławy Szymborskiej i Czesława Miłosza oraz murale Tymka Jezierskiego przedstawiające 30. autorów związanych z Krakowem od czasów powstania księgarni aż po dzień dzisiejszy; na w pełni zrewitalizowanej przestrzeni Empik wdraża oryginalny koncept księgarni narracyjnej, która sama opowiada własną wyjątkową historię, architekturę i bogactwo kultury literackiej Krakowa; jedyny obiekt w Polsce wspomniany przez Jorge Carrióna w jego książce „Księgarnie” opisującej najciekawsze księgarnie na świecie.

99. Labirynt Park Łeba na Wybrzeżu Słowińskim w Łebie, ul. Wspólna 1 – 3 labirynty: główny z platformami widokowymi i 5 bazami do zdobycia po drodze do wyjścia (największy labirynt naturalny 3D w Polsce), pow. 5 tys. m², wersja 2D (darniowa) oraz kolorowa wersja dla najmłodszych (klasyczna), woj. pomorskie, pow. lęborski.

100. Las Łagiewnicki – kompleks leśny położony w dorzeczu Bzury, w granicach administracyjnych miasta Łodzi, w dzielnicy Bałuty (największy kompleks leśny w granicach miasta w Polsce i w Europie), pow. 1205,45 ha; jeden z nielicznych terenów o cechach naturalnych będących pozostałością po dawnej Puszczy Łódzkiej, w 1996 r. prawie cały kompleks wszedł w skład Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich.

101. Latarnia morska:

     1. Latarnia Morska Gdańsk Port Północny na Wyspie Portowej, na terenie portu morskiego Gdańsk, ul. kpt. ż.w. Witolda Poinca 1 (najmłodsza latarnia morska w Polsce), zbudowana w 1984 r. wg proj. Leszka Zakrzewskiego, wys. wieży 56 m, wys. światła 61 m n.p.m., zasięg światła: 25 Mm (46,30 km), sektor widzialności światła 140°-320°, światło błyskowe grupowe, jedyna latarnia morska na polskim wybrzeżu z windą pozwalającą na dostanie się na górę, obiekt nie jest udostępniony do zwiedzania wewnątrz,

     2. Latarnia Morska Kikut k/Międzyzdrojów, nad Zatoką Pomorską, nieopodal wsi letniskowej Wisełka, na terenie Wolińskiego Parku Narodowego, na wyspie Wolin (najwyżej położona latarnia morska w Polsce), uruchomiona w 1962 r., usytuowana na wzniesieniu Kikut o wys. 73 m n.p.m., wys. wieży 18,20 m, wys. światła 91,50 m n.p.m. (najwyżej wyniesione światło nad poziom morza na polskim wybrzeżu), zasięg światła 16 Mm (29,632 km), jedna z jedenastu stacji brzegowych na polskim wybrzeżu wyposażona w System Automatycznej Identyfikacji AIS (ang. Automatic Identification System) proj. HELCOM (Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku), MMSI 2614800, wys. anteny stacji 95 m; obiekt w pełni zautomatyzowany bez stałej obsługi, w spisach świateł nawigacyjnych opisany jako latarnia niedozorowana, obiekt nie jest udostępniony do zwiedzania wewnątrz, woj. zachodniopomorskie, pow. kamieński, gm. Międzyzdroje.

102. Linia kolejowa:

     1. Bieszczadzka Kolejka Leśna z 1898 r. – kolej wąskotorowa w Bieszczadach o szerokości toru 750 mm (najwyżej położona kolej wąskotorowa w Polsce); powstała pod koniec XIX w. jako kolej Nowy Łupków – Cisna, do 1994 r. eksploatowana gospodarczo do transportu drewna i przewozu osób, od 1997 r. funkcjonuje jako atrakcja turystyczna; dł. 20 km, 6 stacji; bazą kolejki jest stacja w Majdanie koło Cisnej, woj. podkarpackie,

     2. Górnośląskie Koleje Wąskotorowe (GKW, miejscowa nazwa rosbanka) – publiczna sieć kolei wąskotorowych o rozstawie szyn 785 mm służąca głównie do transportu surowców i półproduktów między zakładami przemysłowymi Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, zbudowana przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej w l. 1851-57 (najstarsza, nieprzerwanie czynna kolej wąskotorowa w Polsce, w Europie i na świecie); GKW łączyły setki kopalń, hut, fabryk i elektrowni, ob. funkcjonują tylko jako kolej turystyczna; do dziś pozostała czynna tylko jedna, najstarsza linia historyczna Bytom Wąskotorowa – Miasteczko Śląskie Wąskotorowa, której operatorem jest Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych, woj. śląskie, Bytom, Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie,

     3. Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała [pot. Kolej Rogowska, d. Rogowska Kolej Wąskotorowa] z 1915 r. (najdłuższy odcinek czynnej kolei wąskotorowej w Polsce), ob. dł. trasy 49 km, średnia odległość między przystankami 3,2 km, rozstaw szyn 750 mm, woj. łódzkie, pow. brzeziński,

     4. linia kolejowa nr 311 Jelenia Góra – Jakuszce [Kolej Izerska] z l. 1888-1902 w Karkonoszach i Górach Izerskich (najwyżej położona trasa kolejowa w Polsce), dł. 46,262 km, rozstaw szyn 1.435 mm, najwyższy punkt na stacji Szklarska Poręba Jakuszce – 886 m n.p.m., woj. dolnośląskie,

     5. linia kolejowa Wrocław – Oława [pierwszy odcinek Kolei Górnośląskiej] o dł. ok. 26 km (najstarsza linia kolejowa w Polsce i jedna z najstarszych w Europie); 22 maja 1842 r. o godz. 6:00, ruszył z Wrocławia do Oławy pierwszy pociąg składający się z 11 wagonów I i II kl., posiadających łącznie 33 przedziały oraz 3 wagonów III kl. bez przedziałów, woj. dolnośląskie,

     6. Warszawska Kolej Dojazdowa (WKD), w l. 1927-51 pod nazwą Elektryczne Koleje Dojazdowe (EKD) – system transportu publicznego typu szybkiej kolei miejskiej (SKM), uruchomiona w 1927 r. jako pierwsza w Polsce normalnotorowa kolej elektryczna, w 1951 r. przejęta przez Dyrekcję Okręgową Kolei Państwowych w Warszawie i przemianowana na Warszawską Kolej Dojazdową, w l. 2000-08 przedsiębiorstwo funkcjonowało jako PKP Warszawska Kolej Dojazdowa, od 2008 r. pod obecną nazwą (najstarszy system szybkiej kolei miejskiej w Polsce), od 2000 r. spółka zarządzająca wydzielonym systemem kolei miejskiej, wykonująca przewozy pasażerskie na odcinku Warszawa Śródmieście WKD – Podkowa Leśna Główna – Grodzisk Mazowiecki Radońska (linia 47), dł. 32,614 km z odgałęzieniem Podkowa Leśna Główna – Milanówek Grudów (linia 48), dł. 2,896 km, na obu liniach łącznie ulokowano 24 przystanki i 4 stacje oraz 38 przejazdów kolejowych, w tym 10 kategorii C i 28 kategorii D; siedziba spółki zlokalizowana w Grodzisku Mazowieckim przy ul. Stefana Batorego 23 (do zaliczenia na odznakę należy odbyć podróż na dowolnym odcinku WKD oraz zwiedzić Izbę Tradycji EKD/WKD w siedzibie spółki).

103. Linia M1 metra w Warszawie prowadząca z osiedla Kabaty w dzielnicy Ursynów do osiedla Młociny w dzielnicy Bielany (najdłuższa i najstarsza, a do otwarcia linii M2 w 2015 r. jedyna linia systemu kolei podziemnej w Polsce), dł. 23,1 km, 21 stacji eksploatowanych i 2 planowane oraz stacja techniczno-postojowa, śred. czas przejazdu 38 min 20 s, rozstaw szyn 1.435 mm, sieć trakcyjna 750 V DC, prędkość maksymalna 80 km/h; pierwszy odcinek linii M1 łączącej centrum Warszawy z jej płn. i płd. dzielnicami otwarto w 1995 r., a pełną projektowaną dł. linia osiągnęła w 2008 r.

104. Linia tramwajowa:

     1. linia tramwajowa nr 1 z centrum Gdańska na Chełm, wybudowana w 2007 r. wzdłuż al. Armii Krajowej oraz al. gen. Władysława Sikorskiego (najbardziej stroma linia tramwajowa w Polsce), nachylenie do 5%, różnica poziomów pomiędzy najniższym, a najwyższym punktem torów 110 m (największa w Polsce), dł. trasy 2.900 m, 8 przystanków, w tym trzy całkowicie nowe – Pohulanka, Odrzańska i Chałubińskiego, obsługiwana przez 3 tramwaje Bombardier Flexity Classic typu NGT6, posiada cechy szybkiego tramwaju,

     2. trasa tramwaju nr 46 z ul. Cegielnianej w Ozorkowie, przez Zgierz i centrum Łodzi do osiedla Chocianowice (najdłuższa linia tramwajowa w Polsce i druga pod względem długości w Europie i na świecie, po międzymiastowym systemie tramwajowym Kusttram w Belgii – 68 km, 70 przystanków), dł. 38 km, 58 przystanków, czas przejazdu ok. 115 min., woj. łódzkie,

     3. trasa tramwaju nr 38 od kościoła Świętej Trójcy do ul. Powstańców Śląskich w Bytomiu (najkrótsza linia tramwajowa w Polsce i najstarsza linia kursująca na normalnej trasie w Polsce i w Europie), dł. 1.340 m, 5 przystanków, czas przejazdu ok. 6 min., woj. śląskie.

105. Lokomotywa:

     1. parowóz Ok22-31 zbudowany w 1929 r. w Pierwszej Fabryce Lokomotyw w Polsce „Fablok” w Chrzanowie, nr fabryczny 238, wzorowany na pruskiej serii P8 [oznaczenie polskie Ok 1], ob. własność Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, od 1987 r. znajduje się w Parowozowni Wolsztyn z 1907 r. (najstarszy polski parowóz pasażerski), układ osi 2’C (2-3-0), rozstaw osi skrajnych 8.050 mm, dł. z tendrem ze zderzakiem 18.540 mm, wys. 4.625 mm, masa parowozu: próżnego 71,8 t, w stanie roboczym 78,9 t, w stanie próżnym z tendrem 94,4 t, w stanie roboczym z tendrem 133,0 t, moc 980 KM (720 kW), siła pociągowa 8.500 kG, prędkość maksymalna 100 km/h, woj. wielkopolskie, pow. wolsztyński, gm. Wolsztyn,

     2. parowóz Pm36-2 zw. „Piękna Helena” zbudowany w 1937 r. w Pierwszej Fabryce Lokomotyw w Polsce „Fablok” w Chrzanowie, nr fabryczny 663, gł. konstruktor inż. Kazimierz Zembrzuski, ob. własność Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, od 1995 r. znajduje się w Parowozowni Wolsztyn z 1907 r. – lokomotywa przewidziana jako parowóz pospieszny do ciągnięcia lekkich pociągów ekspresowych z dużą prędkością (najszybszy polski parowóz pasażerski), układ osi 2'C1' (2-3-1), rozstaw osi skrajnych 11.750 mm, dł. z tendrem ze zderzakiem 23.820 mm, wys. 4.130 mm, masa parowozu: próżnego 85,8 t, w stanie roboczym 94,0 t, w stanie próżnym z tendrem 112,3 t, w stanie roboczym z tendrem 161,5 t, moc 1.800 KM (1.325 kW), siła pociągowa 10.600 kG, prędkość maksymalna 130 km/h, tender typu 32D36, w l. 1997–2012 wielokrotnie wykorzystywany w wolsztyńskiej Paradzie Parowozów, w 2012 r. wycofany z eksploatacji, woj. wielkopolskie, pow. wolsztyński, gm. Wolsztyn,

     3. parowóz TKb-1479 zbudowany w 1877 r. w niemieckich zakładach Berliner Maschinenbau-Actien-Gesellschaft BMAG [d. Luis Schwartzkopff], Berlin-Wildau, numer fabryczny 915, ob. eksponowany w Skansenie Taboru Kolejowego w Chabówce z 1993 r. (najstarsza zachowana lokomotywa w Polsce), parowóz przemysłowy – tendrzak (lokomotywa bez węglarki i zbiornika na wodę), układ osi B n2t (0-2-0), szerokość toru 1.435 mm, dł. 8.100 mm, masa 18 t, prędkość maksymalna 45 km/h, ciśnienie w kotle 10 at, śred. kół napędnych 1.100 mm, zapas węgla 1,175 t, zapas wody 3,5 m³, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Rabka-Zdrój,

     4. parowóz Ty51 produkowany w l. 1953–1958 w Zakładach Metalowych im. Józefa Stalina w Poznaniu, później Zakładach Przemysłu Metalowego H. Cegielski w Poznaniu (ob. H. Cegielski – Poznań S.A.) – lokomotywa przewidziana jako parowóz towarowy (najcięższy parowóz zbudowany w Polsce), układ osi 1'E (1-5-0), rozstaw osi skrajnych 9.550 mm, dł. z tendrem ze zderzakiem 23.025 mm, wys. 4.648 mm, masa parowozu: próżnego 100,3 t, w stanie roboczym 109,9 t, w stanie próżnym z tendrem 131,7 t, w stanie roboczym z tendrem 188,9 t, moc 2.160 KM (1.588 kW), siła pociągowa 18.400 kG, prędkość maksymalna 80 km/h, tender typu 27D51; do dnia dzisiejszego zachowano 13 szt. parowozów tej serii, w tym 7 eksponatów, 5 pomnikowych i 1 wrak, do zaliczenia na odznakę należy wybrać jeden dowolny obiekt:

        • Ty51-1 z 1953 r., nr fabryczny 1980 – eksponat od 2008 r. w Parowozowni Skierniewice, ul. Łowicka 1, woj. łódzkie,

        • Ty51-9 z 1954 r., nr fabryczny 1988 – wrak od 2001 r. na terenie Lokomotywowni PKP Kraków Płaszów, ul. Kolejowa 4A,

        • Ty51-15 z 1954 r., nr fabryczny 1994 – pomnik od 1989 r. na stacji kolejowej PKP w Sędziszowie, ul. Dworcowa 25, woj. świętokrzyskie, pow. jędrzejowski,

        • Ty51-17 z 1954 r., nr fabryczny 1996 – eksponat od 2008 r. w skansenie taboru kolejowego Towarzystwa Ochrony Zabytków Kolei i Organizacji Skansenów w Pyskowicach, ul. Piaskowa 1, woj. śląskie, pow. gliwicki,

        • Ty51-37 z 1955 r., nr fabryczny 2131 – pomnik od 1991 r. na stacji kolejowej PKP w Rzepinie, ul. Dworcowa 78, woj. lubuskie, pow. słubicki,

        • Ty51-133 z 1956 r., nr fabryczny 2425 – pomnik od 2012 r. przed Zespołem Szkół Technicznych i Licealnych w Sosnowcu, ul. Jana Kilińskiego 31, woj. śląskie,

        • Ty51-137 z 1956 r., nr fabryczny 2429 – eksponat od 1993 r. w Skansenie Taboru Kolejowego w Chabówce, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Rabka-Zdrój,

        • Ty51-138 z 1956 r., nr fabryczny 2430 – pomnik przed siedzibą Kopalni Piasku Kotlarnia S.A. w Kotlarni, ul. Dębowa 3, woj. opolskie, pow. kędzierzyńsko-kozielski, gm. Bierawa,

        • Ty51-140 z 1956 r., nr fabryczny 2432 – eksponat od 2011 r. w Muzeum Kolejnictwa na Śląsku w Jaworzynie Śląskiej, ul. Towarowa 4, woj. dolnośląskie, pow. świdnicki,

        • Ty51-182 z 1956 r., nr fabryczny 2474 – eksponat od 1992 r. w Skansenie Taboru Kolejowego w Chabówce, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Rabka-Zdrój,

        • Ty51-183 z 1956 r., nr fabryczny 2475 – pomnik od 2016 r. przed Stadionem Poznań (d. INEA Stadion), ul. Bułgarska 17,

        • Ty51-223 z 1957 r., nr fabryczny 2532 – eksponat od 1989 r. na stacji kolejowej PKP w Wolsztynie, ul. Dworcowa 6, woj. wielkopolskie, pow. wolsztyński, gm. Wolsztyn,

        • Ty51-228 z 1958 r., nr fabryczny 2627 – eksponat od 1995 r. w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie, ul. Towarowa 1.

106. Lotnisko:

     1. Lotnisko Nowy Targ (kod IATA: QWS, kod ICAO: EPNT) – sportowe lotnisko cywilne położone w Nowym Targu na wys. 628 m n.p.m. (najwyżej położone lotnisko w Polsce); obiekt otwarty w 1930 r., właściciel Aeroklub Nowy Targ, drogi startowe, kierunek 122/302: nawierzchnia trawiasta, 1.677 m, kierunek 019/199: nawierzchnia trawiasta (pas wyłączony z użytkowania), 680 m, woj. małopolskie,

     2. Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice w Pyrzowicach (kod IATA: KTW, kod ICAO: EPKT), ul. Wolności 90 (najwyżej położony cywilny port lotniczy w Polsce), port lotniczy otwarty w 1966 r. ob. używający marki „Katowice Airport”, wys. 303 m n.p.m., drogi startowe, kierunek 09/27: nawierzchnia beton, 3.200 × 45 m, 3 terminale pasażerskie o łącznej pow. 29,2 tys. m² i przepustowości ok. 5,5 mln pasażerów rocznie oraz 1 terminal cargo o pow. 5.378 m²; 61 kierunków lotów regularnych do 22. krajów, 44 kierunki lotów czarterowych do 19. krajów oraz 7 kierunków lotów cargo do 5. krajów, woj. śląskie, pow. tarnogórski, gm. Ożarowice,

     3. Port Lotniczy Poznań-Ławica im. Henryka Wieniawskiego (kod IATA: POZ, kod ICAO: EPPO) na osiedlu Ławica w Poznaniu, ul. Bukowska 285 (najstarsze lotnisko w Polsce), obiekt powstał w 1913 r. jako Stacja Lotnicza Poznań (lotnisko wojskowe), od 1921 r. regularne krajowe przewozy lotnicze wykonywane przez pierwsze polskie przedsiębiorstwo transportu lotniczego „Aero-Targ”; drogi startowe, kierunek 10/28: nawierzchnia asfaltobeton, 2.504 × 50 m, 2 nowoczesne terminale: pasażerski o pow. 23 tys. m² i cargo; 36 kierunków lotów regularnych do 16. krajów oraz 37 kierunków lotów czarterowych do 15. krajów.

107. Lustro:

     1. lustra w sali lustrzanej [d. jadalnia] na I piętrze pałacu, zwyczajowo zwanego zamkiem, w Pszczynie na Górnym Śląsku, ul. Brama Wybrańców 1 (największe lustra w Polsce i w Europie), 2 kryształowe lustra z XIX w., przywiezione z Paryża, o pow. 14 m² każde, woj. śląskie, pow. pszczyński,

     2. b) lustro Jana Twardowskiego z XVI w. w zakrystii bazyliki Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Węgrowie, ul. Strażacka 5 – renesansowe zwierciadło wykonane z kruchego białego metalu (stopu srebra, złota, cynku i cyny), pęknięte na trzy części i zmatowiałe (najsłynniejsze lustro w Polsce należące do najsłynniejszego polskiego czarnoksiężnika), według legendy magiczny artefakt mistrza Twardowskiego o wym. 56 × 46,5 cm, oprawiony w czarną drewnianą ramę z napisem w jęz. łac. Luserat hoc speculo magicas Twardovius artes, lusus at iste Dei versus in obseqvium est (pol. Bawił się tym lustrem Twardowski, magiczne sztuki czyniąc, teraz narzędzie zabawy przeznaczone jest na służbę Bogu); tajemnicze lustro [zw. „zwierciadłem strachu”] ukazuje przyszłość, często przerażającą, woj. mazowieckie, pow. węgrowski.

108. Ławka:

     1. ławka parkowa z 2007 r. nad kanałem w Parku Śląskim [d. Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka] w Chorzowie, Aleja Różana 2 (do 2011 r. najdłuższa drewniana ławka parkowa w Polsce i jedna z najdłuższych w Europie), podzielona na 14 części za pomocą kamiennych blatów z planszami do gry m.in. w szachy, kółko i krzyżyk, tryk-traka oraz młynek, dł. ok. 80 m, woj. śląskie,

     2. ławka parkowa z 2011 r. w Parku Solidarności w Radomsku, ul. Armii Krajowej (do 2020 r. najdłuższa drewniana ławka parkowa w Polsce), dł. 94 m, 58 połączonych ze sobą modułów o dł. od 80 cm do 2,5 m każdy z oparciem lub bez niego, 10 kamiennych stolików z planszami do gry w szachy i warcaby, do budowy użyto ponad 420 m desek zrobionych z 10 m³ drewna jesionowego; obiekt wpisany do Polskiej Księgi Rekordów i Osobliwości, woj. łódzkie, pow. radomszczański,

     3. ławka parkowa z 2020 r. nad zalewem Lipówka we Wrześni (najdłuższa drewniana ławka parkowa w Polsce i jedna z najdłuższych w Europie), dł. 105 m; ławka zlokalizowana od strony placu zabaw i siłowni zewnętrznej, stoi na trawniku, pod drzewami, dwukrotnie łagodnie załamana, sprawia wrażenie jakby się wiła, woj. wielkopolskie, pow. wrzesiński,

     4. ławka z 2005 r. na Gminnym Stadionie Sportowym im. Włodzimierza Kuchty w Szlachcie (najdłuższa drewniana ławka w Polsce, w Europie i na świecie), ławka łamana, częściowo w linii serpentyny, 300 elementów o łącznej dł. 613 m i 13 cm; woj. pomorskie, pow. starogardzki, gm. Osieczna,

     5. Wielka Ławka Big Bench „Ceresina” nr 169 w Bieganowie, we Wzgórzach Włodzickich, w dolinie potoku Szczyp – ławka zainstalowana w 2021 r. z inicjatywy Lucyny Golaszczyk przy Koko Ryku Agroturystyka (największa ławka w Polsce), 169. z kolei obiekt w pochodzącym z Włoch projekcie fundacji Big Bench Community Project (BBCP), której celem jest wspieranie lokalnej przedsiębiorczości, turystyki i rzemiosła w miastach, gdzie znajdują się te niezwykłe instalacje, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki, gm. Nowa Ruda.

109. Łazienka z pocz. XX w. przy komnacie książęcej na Zamku Czocha w Suchej, nad Jeziorem Leśniańskim na Kwisie, w polskiej części Łużyc Górnych na Dolnym Śląsku (najstarsza łazienka w Polsce), porcelitowy komplet złożony z wanny, dwóch umywalek na postumentach, bidetu i miednicy, wykorzystywany tam przez ponad sto lat, woj. dolnośląskie, pow. lubański, gm. Leśna.

110. Łuk Mużakowa [zw. Łużyckim Wałem Granicznym] na pograniczu Górnych i Dolnych Łużyc, na terenie Polski i Niemiec – morena czołowa o podkowiastym kształcie w Parku Krajobrazowym Łuk Mużakowa, założonym w 2001 r., podzielona przez Nysę Łużycką na dwie prawie równe części (w Polsce znajduje się część wschodnia), powstała w plejstocenie, ok. 300-230 tys. lat temu, podczas zlodowacenia środkowopolskiego (największa morena czołowa w Polsce, w Europie i na świecie), pow. parku 18.714 ha, dł. moreny ok. 40 km, szer. 3-4 km (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć 15 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej, lub 20 pkt. wg regulaminu KOT na wycieczce rowerowej); Łuk Mużakowa jest uważany za jedyną na Ziemi morenę czołową widoczną z kosmosu; w 2011 r. uzyskał certyfikat Geoparku Europejskiego, jako jedyny w Polsce należy do Światowej Sieci Geoparków (ang. Global Geoparks Network, GGN), woj. lubuskie, pow. żarski, gm. Brody, gm. Łęknica, gm. Przewóz, gm. Trzebiel, gm. Tuplice.

111. Macewy żeliwne na cmentarzu żydowskim z 1. poł. XVIII w. w Krzepicach nad rzeką Liswartą, ul. Nadrzeczna (największe skupisko żeliwnych macew w Polsce i jedno z największych w Europie); pow. cmentarza 1,4 ha, ok. 650 nagrobków, najstarszy z 1749 r., w tym 400 macew żeliwnych w większości z XIX w.; w 2000 r. w ramach akcji „Antyschematy” kirkut został uporządkowany i odnowiony przez młodzież polską i izraelską, woj. śląskie, pow. kłobucki.

112. Makieta Litzmannstadt Getto z l. 2015-19 w zabytkowym budynku kolejowym z 1941 r. w Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, oddział Stacja Radegast, al. Pamięci Ofiar Litzmannstadt Getto 12 (największa makieta historyczna w Polsce), makieta wiernie odtwarzająca historyczny wygląd łódzkiego getta z l. 1940-44 w skali 1:400, wym. 4 × 10 m, ok. 8 tys. pieczołowicie oddanych budynków wraz z ich detalami architektonicznymi, ponad 6 tys. drzewek, obejmuje obszar getta w Łodzi w granicach z 1942 r. (najdłużej funkcjonujące i drugie co do wielkości miejsce koncentracji i przymusowej pracy ludności żydowskiej na ziemiach polskich); model powstał w oparciu o archiwalne projekty i plany budowlane, zachowane fotografie budynków i zdjęcia lotnicze oraz współczesną dokumentację fotograficzną.

113. Malowidło, obraz:

     1. malowidło trójwymiarowe 3D „Moc Żywiołów” z 2011 r. na koronie zapory wodnej w Niedzicy (najdłuższe malowidło 3D w Polsce), obraz autorstwa Ryszarda Paprockiego i Zbigniewa Wojkowego pokazujący zapadniętą strukturę zalewaną kaskadami z odsłoniętymi w głębi turbinami i sylwetkami ludzi widzianymi z odległości 50 m, iluzja zapadniętej zapory – artystyczna wizja jej wnętrza, dł. 34 m, szer. 7 m, pow. ok. 230 m², woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Łapsze Niżne, przysiółek Zamek,

     2. malowidło trójwymiarowe 3D „Solny świat” z 2012 r. na płycie Rynku Górnego w Wieliczce (największe malowidło 3D w Polsce i trzecie co do wielkości na świecie po obrazach na placu Valois w Wilhelmshaven w Niemczech i „Reebok CrossFit: 3D Street Art” w Londynie), obraz autorstwa Ryszarda Paprockiego o pow. 350 m² przedstawiał charakterystyczne elementy wnętrz wielickich żup solnych, m.in. podziemną kaplicę św. Kingi, widzianych w skalnej rozpadlinie, obraz wykonany w technikach odpornych na wszelkie warunki klimatyczne, ruch pieszych i pojazdów okazał się jednak nietrwały, w 2021 r. powstała nowa wersja tego samego autora – kompozycja anamofriczna 3D o wym. 12 × 7 m wykonana na amerykańskiej folii transparentnej G-Floor Graphic, woj. małopolskie, pow. wielicki.

114. Mauzoleum Izraela Poznańskiego z l. 1903-05 na nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi, ul. Bracka 40 (największy grobowiec żydowski w Polsce, w Europie i na świecie), budowla proj. Adolfa Zeligsona na planie koła o promieniu 9,5 m, wewnątrz 2 sarkofagi z czerwonego marmuru – Leonii i Izraela Poznańskich.

115. Miasto:

     1. Elbląg u ujścia rzeki Elbląg do Zalewu Wiślanego – miasto na prawach powiatu, założone w 1237 r., prawa miejskie 1246 r. (najniżej położone miasto na prawach powiatu i jedno z najstarszych miast w Polsce), wys. od 1,5 m p.p.m. do 92 m n.p.m., pow. 79,52 km², liczba ludności ok. 117 tys., woj. warmińsko-mazurskie,

     2. Gdańsk nad Morzem Bałtyckim u ujścia Motławy do Wisły nad Zatoką Gdańską – miasto na prawach powiatu, założone w 997 r., prawa miejskie 1457 r.; wraz z Gdynią i Sopotem tworzą Trójmiasto (najczystsze miasto z dużych aglomeracji zarówno pod względem czystości powietrza, jak i czystości wody dostarczanej przez sieć wodno-kanalizacyjną w Polsce), pow. 263,44 km², liczba ludności ok. 470,63 tys., gęstość zaludnienia 1786,5 os./km², miejsce największych na świecie międzynarodowych targów bursztynu i wyrobów bursztynowych Amberif, woj. pomorskie,

     3. Gdynia nad Morzem Bałtyckim, na Pobrzeżu Gdańskim – miasto na prawach powiatu, założone przed 1253 r. jako wieś rybacka, prawa miejskie 1926 r.; wraz z Gdańskiem i Sopotem tworzy Trójmiasto (największe pod względem liczby ludności miasto na prawach powiatu w Polsce), pow. 135,14 km², liczba ludności ok. 244,10 tys., gęstość zaludnienia 1866,3 os./km², w Gdyni znajduje się 2. pod względem przeładunków port morski w Polsce, którego specjalizacją są przeładunki kontenerów, mimo tego uchodzi za najbardziej wszechstronny z portów na polskim wybrzeżu, od 1987 r. miejsce corocznego Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych (w l. 1974-86 festiwal gościł w Gdańsku), woj. pomorskie,

     4. Gniezno – miasto założone ok. 940 r., prawa miejskie przed 1239 r., pow. 40,6 km², liczba ludności ok. 67,57 tys., gęstość zaludnienia 1664,3 os./km², miasto św. Wojciecha patrona Polski, Czech i Węgier, pierwsza stolica Polski oraz stolica metropolii gnieźnieńskiej obrządku łacińskiego w polskim Kościele katolickim (najstarszej metropolii w Polsce, powołanej w 1000 r. przez papieża Sylwestra II); ob. w skład metropolii wchodzą: archidiecezja gnieźnieńska, diecezja włocławska i diecezja bydgoska, od 2014 r. metropolitą gnieźnieńskim i prymasem Polski jest ks. abp Wojciech Polak, woj. wielkopolskie,

     5. Grudziądz nad Wisłą, na Pomorzu Nadwiślańskim, w ziemi chełmińskiej – miasto na prawach powiatu, założone w X w., prawa miejskie 1291 r. (najmniejsze miasto w Polsce posiadające samodzielną sieć tramwajową), pow. 57,80 km², liczba ludności ok. 92,89 tys., gęstość zaludnienia 1.618 os./km²; tramwaje uruchomiono w 1896 r. jako konne, od 1899 r. elektryczne (najmniejsza i jedna z najstarszych sieci tramwajowych w Polsce), w mieście funkcjonowały dwie linie tramwajowe: linia nr 1 (wielokrotnie zawieszana) łącząca dworzec kolejowy z Tarpnem, dł. 4 km, czas przejazdu 13 min. oraz linia nr 2 łącząca Tarpno z Rządzem, dł. 9 km, czas 20 min., w l. 2013-15 dokonano kompleksowej modernizacji sieci tramwajowej i uruchomiono linię nr 3 łączącą dworzec kolejowy z osiedlem Rządz, dł. 7 km, czas 17 min. (ob. linia zastępcza), aktualnie MZK w Grudziądzu zarządza jedną linią tramwajową o dł. 9 km, woj. kujawsko-pomorskie,

     6. Kędzierzyn-Koźle nad Odrą, w Kotlinie Raciborskiej, na Nizinie Śląskiej, na Górnym Śląsku (największe miasto powiatowe w Polsce), prawa miejskie 1975 r., pow. 123,7 km², liczba ludności ok. 60,64 tys., gęstość zaludnienia 493,6 os./km², woj. opolskie,

     7. Kielce nad rzeką Silnicą, w Górach Świętokrzyskich – miasto na prawach powiatu, stolica województwa świętokrzyskiego, prawa miejskie przed 1259 r. (najwyżej położone miasto wojewódzkie i miasto na prawach powiatu w Polsce), wys. od 260 do 408 m n.p.m., pow. 109,45 km², liczba ludności ok. 196,8 tys., woj. świętokrzyskie,

     8. Kostrzyn nad Odrą u ujścia Warty do Odry, w zach. cz. Kotliny Gorzowskiej będącej największą cz. Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej – miasto założone w XIII w., prawa miejskie ok. 1300 r., pow. 46,14 km², liczba ludności ok. 17,73 tys., gęstość zaludnienia 384,3 os./km² (uznawane za najbardziej zniszczone wojną miasto na terenie dzisiejszej Polski – blisko 100%); w l. 2004-19 organizowany był tu Pol’and’Rock Festival (do 2017 r. znany jako Przystanek Woodstock) – jeden z największych festiwali muzyki rockowej w Europie, woj. lubuskie, pow. gorzowski,

     9. Krynica Morska na Mierzei Wiślanej, między Zatoką Gdańską a Zalewem Wiślanym (najmniejsze pod względem gęstości zaludnienia miasto w Polsce), prawa miejskie 1991 r., pow. 116,01 km², liczba ludności ok. 1,3 tys., gęstość zaludnienia 11,2 os./km², woj. pomorskie, pow. nowodworski,

     10. Łódź na Wzniesieniach Łódzkich oraz Wysoczyźnie Łaskiej w historycznej ziemi łęczyckiej – miasto na prawach powiatu, założone przed 1332 r., prawa miejskie 1423 r., ośrodek akademicki, kulturalny i przemysłowy, centrum przemysłu włókienniczego i filmowego (najlepiej zachowany przykład XIX-wiecznego miasta włókienniczego oraz największe skupisko willi i pałaców fabrykanckich w Polsce – ok. 200 obiektów), pow. 293,25 km², liczba ludności ok. 664 tys., gęstość zaludnienia 2.265 os./km², w 2018 r. Łódź jako wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego wpisana na listę pomników historii, woj. łódzkie,

     11. Nowy Dwór Gdański nad rzeką Tugą w centrum Żuław Wiślanych (najniżej położone miasto w Polsce), prawa miejskie 1880 r., wys. od 1,4 m p.p.m. do 4,9 m n.p.m., pow. 5,07 km², liczba ludności ok. 10 tys., woj. pomorskie,

     12. Opatowiec, na Ponidziu, na terenie Koszycko-Opatowieckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, prawa miejskie w l. 1271-1869 i ponownie od 2019 r. (od 2019 r. najmniejsze pod względem liczby ludności miasto w Polsce), liczba ludności ok. 330, woj. świętokrzyskie, pow. kazimierski,

     13. Piotrków Trybunalski – miejsce obrad Sejmu walnego I Rzeczypospolitej w 1493 r. z udziałem posłów wybranych na sejmikach ziemskich, pierwszy sejm z wydzieloną szlachecką izbą poselską i senatem – data przyjmowana jako początek parlamentaryzmu polskiego (pierwsze, a więc najstarsze posiedzenie dwuizbowego parlamentu w Polsce), woj. łódzkie,

     14. Rumia nad Zagórską Strugą, prawa miejskie 1954 r.; wraz z Wejherowem i Redą tworzy zespół miast zw. Małym Trójmiastem Kaszubskim (największe miasto niebędące siedzibą powiatu w Polsce), pow. 30,09 km², liczba ludności ok. 48,3 tys., woj. pomorskie, pow. wejherowski,

     15. Sejny nad rzeką Marychą, na Pojezierzu Wschodniosuwalskim (najmniejsze miasto powiatowe w Polsce), prawa miejskie pomiędzy 1593 a 1602 r., pow. 4,49 km², liczba ludności ok. 5,26 tys., gęstość zaludnienia 1218,7 os./km², woj. podlaskie,

     16. Sopot nad Zatoką Gdańską, na Pobrzeżu Gdańskim – miasto na prawach powiatu, założone przed 1283 r., prawa miejskie 1901 r.; wraz z Gdańskiem i Gdynią tworzą Trójmiasto (najmniejsze pod względem liczby ludności miasto na prawach powiatu w Polsce), pow. 17,28 km², liczba ludności ok. 35,05 tys., gęstość zaludnienia 2028,3 os./km², woj. pomorskie,

     17. Suwałki nad rzeką Czarną Hańczą – miasto na prawach powiatu, prawa miejskie 1720 r. (najzimniejsze miejsce w Polsce; to tu, co roku, notuje się najniższe temperatury), tzw. polski biegun zimna; zima pojawia się tu wcześnie i trwa długo, bo aż 119 dni, średnia roczna temperatura wynosi zaledwie 6°C, pow. 66 km², liczba ludności ok. 69,5 tys., woj. podlaskie,

     18. Świętochłowice nad Rawą, na Górnym Śląsku, w centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego – miasto na prawach powiatu, prawa miejskie 1947 r. (najmniejsze pod względem powierzchni i największe pod względem gęstości zaludnienia miasto na prawach powiatu w Polsce, jedna z najgęściej zaludnionych miejscowości w Europie), pow. 13,31 km², liczba ludności ok. 50,39 tys., gęstość zaludnienia 3785,5 os./km², woj. śląskie,

     19. Świnoujście nad cieśniną Świną i Morzem Bałtyckim – miasto na prawach powiatu, prawa miejskie 1765 r. (najmniejsze miasto na prawach powiatu pod względem gęstości zaludnienia w Polsce); jedyne miasto w Polsce położone na 3. dużych zamieszkanych wyspach: Uznam, Wolin i Karsibór oraz 41. mniejszych niezamieszkanych wyspach i wysepkach; wyspy Uznam i Wolin mają stałe i bezpłatne połączenie promowe, a wyspy Wolin i Karsibór łączy Most Piastowski, pow. 197,23 km², liczba ludności 40,88 tys., gęstość zaludnienia 208 os./km², woj. zachodniopomorskie,

     20. Tarnów nad rzekami Białą i Dunajcem – miasto na prawach powiatu, prawa miejskie 1330 r. (najcieplejsze miejsce w Polsce; to tu, co roku, notuje się najwyższe temperatury), tzw. polski biegun ciepła; lato trwa tu najdłużej – 118 dni, średnia roczna temperatura 8-9°C, pow. 72,38 km², liczba ludności ok. 109,65 tys., woj. małopolskie,

     21. Wiślica nad Nidą, na Ponidziu, w Nadnidziańskim Parku Krajobrazowym, prawa miejskie w l. 1326-1870 i ponownie od 2018 r. (w 2018 r. najmniejsze pod względem liczby ludności miasto w Polsce), pow. 4,71 km², liczba ludności ok. 500, woj. świętokrzyskie, pow. buski,

     22. Wrocław nad Odrą i czterema jej dopływami na Nizinie Śląskiej – miasto na prawach powiatu, założone w 985 r., prawa miejskie 1214 r., historyczna stolica Śląska (największe skupisko zabytkowego budownictwa w Polsce i jedno z największych w Europie oraz największe skupisko mostów i kładek w Polsce), pow. 292,82 km², liczba ludności ok. 642,69 tys., gęstość zaludnienia 2.195 os./km², według różnych kryteriów i źródeł liczb mostów od 117 (w tym 27 kładek) do 229, największe miasto leżące na tzw. Ziemiach Odzyskanych, w 1994 r. zespół historycznego centrum wpisany na listę pomników historii, woj. dolnośląskie.

116. Miejscowość o najkrótszej i najdłuższej nazwie w Polsce:

     1. Oś (dodatkowa nazwa w jęz. niem. Marienfeld) na Równinie Opolskiej, na skraju Stobrawskiego Parku Krajobrazowego – wieś sołecka założona w 1734 r. (miejscowość o najkrótszej nazwie w Polsce), liczba ludności 62, woj. opolskie, pow. kluczborski, gm. Lasowice Wielkie,

     2. miejscowość o najdłuższej jednoczłonowej nazwie w Polsce (ex aequo), 17 liter; do zaliczenia na odznakę należy wybrać jedną dowolną miejscowość:

        • Jazgarzewszczyzna na Mazowszu – wieś sołecka, liczba ludności 391, woj. mazowieckie, pow. piaseczyński, gm. Lesznowola,

        • Szymankowszczyzna na Mazowszu – wieś sołecka, liczba ludności 94, woj. mazowieckie, pow. miński, gm. Stanisławów,

        • Wierzchosławiczki w Sudetach na pograniczu Pogórza Kaczawskiego i Pogórza Wałbrzyskiego, u podnóża szczytu Poręba – wieś niesołecka, liczba ludności 54, woj. dolnośląskie, pow. jaworski, gm. Bolków,

     3. miejscowość o najdłuższej wieloczłonowej nazwie w Polsce (ex aequo), 30 liter; do zaliczenia na odznakę należy wybrać jedną dowolną miejscowość:

        • Przedmieście Szczebrzeszyńskie nad Porem w Padole Zamojskim na Wyżynie Lubelskiej – wieś sołecka, liczba ludności 357, woj. lubelski, pow. biłgorajski, gm. Turobin,

        • Sobienie Kiełczewskie Pierwsze na Mazowszu – wieś sołecka, liczba ludności 214. woj. mazowieckie, pow. otwocki, gm. Sobienie-Jeziory,

     4. Wólka Sokołowska k. Wólki Niedźwiedzkiej nad potokiem Turka – wieś niesołecka (wg GUS miejscowość o najdłuższej złożonej nazwie w Polsce), woj. podkarpackie, pow. rzeszowski, gm. Sokołów Małopolski.

117. Mierzeja:

     1. Mierzeja Helska [Półwysep Helski] na Pobrzeżu Gdańskim, na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, rozciąga się od Władysławowa do Helu – piaszczysta kosa, utworzona przez prąd morski płynący na wsch. wzdłuż polskiego brzegu Bałtyku, na znacznym obszarze zalesiona (najdłuższy półwysep w Polsce), dł. 35 km, szer. od 150 m do 3 km, śred. wys. 20-25 m, maks. wys. 56 m n.p.m. (do zaliczenia na odznakę wystarczy 1 km spacer półwyspem w dowolnym miejscu), woj. pomorskie, pow. pucki,

     2. Mierzeja Wiślana na Pobrzeżu Gdańskim, rozciąga się od Gdańska do Lochstedt za Piławą w Federacji Rosyjskiej – piaszczysty wał oddzielający Zalew Wiślany i Żuławy Wiślane od otwartych wód Zatoki Gdańskiej (najdłuższa mierzeja w Polsce), dł. ok. 96 km, szer. ok. 1-2 km, maks. wys. 49,5 m n.p.m. (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć 15 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej, lub 20 pkt. wg regulaminu KOT na wycieczce rowerowej), woj. pomorskie, pow. Gdańsk i nowodworski.

118. Międzynarodowe Targi Poznańskie (MTP), ul. Głogowska 14 – obiekt należący do Grupy MTP, lider wśród ośrodków targowych w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej (najstarsze i największe centrum wystawiennicze w Polsce), powstały z inicjatywy poznańskiego kupiectwa w 1921 r. jako I Targ Poznański, pow. terenów targowych 212,5 ha, w tym teren wystawowy z obiektami i terenami administracyjnymi o pow. 22,9 ha, 16 pawilonów i 81 nowoczesnych sal konferencyjnych położonych w kwartale ulic Franklina Delano Roosevelta – Głogowska – Śniadeckich – Bukowska, MTP posiadają ok. 55% udziałów w rynku targowym w Polsce, członek założyciel organizacji skupiających liderów targowych z całego świata (UFI – Światowe Stowarzyszenie Przemysłu Targowego oraz Centrex – Międzynarodowy Związek Statystyk Targowych).

119. Mofeta im. prof. Henryka Świdzińskiego w Jastrzębiku na dnie Złockiego Potoku, w Beskidzie Sądeckim, tuż przy szosie z Jastrzębika do Złockiego – pomnik przyrody nieożywionej (największa i najwydajniejsza pod względem ilości wydobywającego się gazu mofeta w Polsce), odkryta w 1938 r.; dwa obudowane miejsca, w których z wody wydobywają się gazy: „Bulgotka” i „Dychawka”, pow. ok. 25 m², ilość wydobywających się gazów ok. 10 m³/min., woj. małopolskie, pow. nowosądecki, gm. Muszyna.

120. Most, estakada, wiadukt, przepust:

     1. estakada kolejowa nad Wartą w Gorzowie Wielkopolskim, w ciągu linii kolejowej nr 203 Kostrzyn – Tczew (najdłuższy zabytek techniki w Polsce), obiekt jednotorowy o unikatowym rozwiązaniu architektonicznym, dł. 2.116 m, wybudowany w l. 1910-14 w ramach linii kolejowej Królewsko-Pruskiej Kolei Wschodniej łączącej Berlin ze stolicą Prus Wschodnich – Królewcem, wyremontowany i zmodernizowany w l. 2016-19; budowla z 70. ceglanymi łukowymi sklepieniami połączonymi 5. stalowymi wiaduktami przy ulicach: Zbigniewa Herberta, Bolesława Chrobrego, Wodnej, Młyńskiej i Garbary, w 2009 r. wpisana do rejestru zabytków, woj. lubuskie,

     2. estakada w ciągu południowej obwodnicy Gdańska, w dzielnicy Orunia-Św. Wojciech-Lipce w Gdańsku – budowla mostowa z l. 2011-12 biegnąca nad Kanałem Raduni, główną arterią komunikacyjną Trójmiasta, linią kolejową Warszawa – Gdańsk oraz linią kolejową Pruszcz Gdański – Gdańsk Port Północny (najdłuższa estakada w Polsce), dł. 2.780 m, obiekt wznosi się w najwyższym punkcie ok. 25 m n.p.t.,

     3. Most 100-lecia Odzyskania Niepodległości z l. 2017018 nad Martwą Wisłą w Gdańsku (największa zwodzona przeprawa w Polsce), most łączy miasto z Wyspą Sobieszowską, dł. 181,5 m, szer. 14,92 m, czas otwarcia ok. 150 s, czas całej operacji od momentu zamknięcia szlabanów do podniesienia przęseł ok. 5 min.; przeprawa zastąpiła stary most pontonowy z 1976 r. zw. Mostem Sobieszowskim (najdłuższy most pontonowy w Polsce),

     4. most autostradowy [MA 532] z l. 2007-14 nad doliną Kolejówki w pobliżu miejscowości Mszana – most drogowy typu extradosed na liczącym 18,3 km odcinku autostrady A1 Świerklany – Gorzyczki (najdłuższy most wiszący w Polsce oraz najszerszy most typu extradosed w Polsce, w Europie i na świecie), proj. dr. inż. Stefana Jędrzejka, 3 stalowo-betonowe pylony o wys. 15,1 m każdy, podpory o wys. od 6,4 do 12,4 m, 4 przęsła, dł. 402,5 m, szer. od 38,58 do 47,45 m, woj. śląskie, pow. wodzisławski,

     5. most autostradowy z l. 2009-11 w Rozgartach k/Grudziądza – most drogowy przez Wisłę w ciągu autostrady A1 (najdłuższy most belkowy w Polsce), proj. Piotra Waneckiego, dł. mostu nad nurtem rzeki 400 m, 3 przęsła: gł. (środkowe) o rozpiętości 180 m (najdłuższe betonowe przęsło w Polsce) i dwa skrajne o rozpiętości 110 m, całkowita dł. przeprawy liczona w osiach skrajnych podpór 1.953,6 m, dł. estakad najazdowych: płn. 994,9 m (21 przęseł) i płd. 562,9 m (12 przęseł), szer. 34,7 m, woj. kujawsko-pomorskie, pow. grudziądzki, gm. Grudziądz,

     6. most „Barbara” na rzece Pilica w miejscowości Gostomia – obiekt drewniany na stalowych dźwigarach, wybudowany w 1987 r., zniszczony przez powódź w 2010 r., odbudowany w 2011 r. (najdłuższy istniejący drewniany most w Polsce), dł. 126,30 m, szer. 4,20 m, woj. mazowieckie, pow. grójecki, gm. Nowe Miasto nad Pilicą,

     7. Most gen. Stefana Grota-Roweckiego (pierwotnie most Toruński) na Wiśle w Warszawie – most drogowy na drodze S8, części ekspresowej obwodnicy Warszawy na odcinku Konotopa – Marki, łączący warszawskie dzielnice Żoliborz i Bielany z Pragą-Północ, Białołęką i Targówkiem (najszerszy most w Polsce), wybudowany w l. 1977-81 wg proj. Witolda Doboszyńskiego jako część Trasy Toruńskiej, przebudowany i poszerzony w l. 2013-15 wg proj. Adama Nadolnego (największa inwestycja tego typu w Polsce i jedna z największych w Europie), 7 przęseł o konstrukcji stalowej, spawanej, dł. 645 m, w tym ok. 300 m nad nurtem Wisły, szer. całkowita 46,16 m (23,62 + 22,54 m), szer. jezdni 32 m (10 pasów ruchu 2 × 2 × 3,5 m – pasy drogi ekspresowej i 2 × 3 × 3,0 m – pasy ruchu lokalnego), szer. chodnika 2,0 m, szer. ścieżki rowerowej 2,5 m,

     8. Most im. Bronisława Malinowskiego z l. 1876-79 na dolnej Wiśle w Grudziądzu – obiekt o konstrukcji stalowej kratownicowej, dwukrotnie zniszczony, odbudowany w l. 1947-51 (najdłuższy most drogowo-kolejowy w Polsce), dł. 1.098 m, 11 przęseł, w tym 4 bezpośrednio nad nurtem Wisły, o rozpiętości 100 m każde, szer. 14,6 m, woj. kujawsko-pomorskie,

     9. Most im. gen. Elżbiety Zawackiej [d. most Wschodni] z l. 2010-13 w Toruniu – most drogowy przez Wisłę w ciągu drogi krajowej nr 91 (obiekt z najdłuższym przęsłem wśród mostów łukowych w Polsce), 2 stalowe łuki na 3. podporach, każde przęsło o dł. 270 m, dł. 540 m, szer. 30 m, całkowita dł. przeprawy wraz z drogami dojazdowymi 4.000 m,

     10. Most im. Jana Pawła II z 2008 r. w Puławach – stalowy most drogowy na Wiśle (most z najdłuższym przęsłem łukowym w Polsce), dł. 1.038,2 m, szer. 22,3 m, 15 przęseł, rozpiętość głównego, łukowego przęsła nurtowego 212 m; w głównym nurcie rzeki most nie ma żadnej podpory – przekracza ją jednym przęsłem, woj. lubelskie,

     11. most kolejowy na Wiśle w Tczewie, na trasie magistrali kolejowej łączącej Warszawę z Gdańskiem – obiekt o konstrukcji stalowej kratownicowej, wybudowany w 1891 r. wg proj. Johanna Schwedlera, zburzony w 1939 r., odbudowany w 1958 r. wg proj. Konrada Liśkiewicza (najdłuższy most kolejowy w Polsce), dł. 1.030 m, 10 przęseł o rozpiętości 128,6 m każde, 2 tory, woj. pomorskie,

     12. most drogowy z l. 2010-13 pod Kwidzynem – most typu extradosed przez Wisłę w ciągu drogi krajowej nr 90, pomiędzy wsiami Korzeniewo i Opalenie (najdłuższy most typu extradosed w Polsce oraz jeden z najdłuższych w Europie i na świecie), proj. Adama Nadolnego, 6 przęseł, rozpiętość dwóch najdłuższych przęseł 204 m każde, wys. pylonów 17,2 m, dł. przeprawy 808,5 m, 3 estakady dojazdowe o dł. 409,8 m, 479,6 m i 144,4 m, całkowita dł. obiektu mostowego 1.867,2 m, szer. 15,9 m; most zastąpił w tym miejscu przeprawę promową, która kursowała jedynie od wiosny do jesieni, woj. pomorskie, pow. kwidzyński,

     13. most kolejowy na Nysie Łużyckiej w Zgorzelcu, ul. Cienista – łukowy most kamienny proj. Gustava Kießlera, wybudowany z miejscowego granitu w l. 1844-47, poważnie uszkodzony w 1945 r., odbudowany w 1954 r., zmodernizowany w l. 2013-14, graniczny most łączący polski Zgorzelec i niemiecki Görlitz (najwyższy i największy powierzchniowo oraz jeden z najstarszych i najdłuższych kamiennych mostów kolejowych w Polsce), 35 kamiennych przęseł o rozpiętości od 6,6 do 18,8 m podzielonych na 6 sekcji, pow. ok. 4 tys. m², według różnych źródeł dł. od 448 do 475 m, szer. 8,45 m, wys. 35 m, jeden z najdłuższych mostów kamiennych w Polsce i najdłuższy obiekt tego typu w Niemczech; obok wiaduktu kolejowego w Bolesławcu, należy do najcenniejszych zabytków architektury i sztuki inżynierskiej z początkowego okresu budowy kolei, woj. dolnośląskie, pow. zgorzelecki (Polska), land Saksonia, pow. Görlitz (Niemcy),

     14. most nad tzw. prawobrzeżną Młynówką (obejście rzeki Kwisa) w Lubaniu, ul. Warszawska – przeprawa wybudowana w 1861 r. na drodze krajowej nr 30 (DK30), dł. 7,90 m (najkrótszy most w Polsce), najstarszy obiekt mostowy użytkowany na drogach zarządzanych przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA), woj. dolnośląskie,

     15. most obrotowy nad rzeką Szkarpawą w Rybinie – przeprawa kolejowa wąskotorowa na szlaku Żuławskiej Kolei Dojazdowej, na odcinku Nowy Dwór Gdański – Stegna, wybudowany w l. 1905-06 przez firmę Stahlwerke Dortmund AG (najstarszy istniejący obiekt tego typu w Polsce), jedno przęsło ruchome o dł. 37,5 m wsparte na centralnym filarze ustawionym pośrodku rzeki oraz przęsło stałe o dł. 6 m oparte na filarze dodatkowym i jednym z przyczółków, całkowita dł. 43,5 m, prześwit pod mostem ok. 2,2 m, czas otwierania/zamykania ok. 1,5 godz., most na stałe otwarty dla żeglugi, jedynie w sezonie letnim dwa razy dziennie obracany w celu umożliwienia ruchu pociągów wąskotorowych, obsługa ręczna, w 1997 r. obiekt wpisany do rejestru zabytków, woj. pomorskie, pow. nowodworski, gm. Stegna,

     16. most obrotowy w ciągu ul. Stanisława Moniuszki w Giżycku – przeprawa nad kanałem Łuczyńskim łączącym jeziora Niegocin i Kisajno, zbudowana w 1898 r. przez firmę Beuchelt & Co. Grünberg i. Schl. z Zielonej Góry w celu zapewnienia dojazdu z miasta do Twierdzy Boyen (najstarszy istniejący most obrotowy w Polsce), przeznaczony dla pojazdów o masie całkowitej do 2,5 t, jedno przęsło o dł. ok. 20 m i szer. 8 m obraca się w bok o 90° i ustawia równolegle do nabrzeża; otwarcie mostu wstrzymuje ruch kołowy i umożliwia przepływanie jednostek wodnych po kanale, masa mostu ok. 100 t, obsługa ręczna, czas otwierania/zamykania ok. 5 min., od listopada do marca zamknięty dla ruchu wodnego, w 1986 r. wpisany do rejestru zabytków, interesujący zabytek techniki, jeden z nielicznych obiektów tego typu w Europie, woj. warmińsko-mazurskie,

     17. most portowy na Odrze w Nowej Soli – most ruchomy z podnoszonym przęsłem nad kanałem portowym, usytuowany w ciągu al. Wolności, koło ul. Portowej, zbudowany w 1927 r. w miejscu dawnej drewnianej przeprawy z 1896 r. (najstarszy istniejący most podnoszony w Polsce), stalowa konstrukcja podnoszona proj. inż. E. Wiesnera z wrocławskiej firmy Eisenbetonbau-Gesellschaft Dittmar Wolfsohn u. Co., wykonana przez firmę Augusta Klonne z Dortmundu, gruntownie wyremontowana w l. 1954-56 oraz w 1993 r., obiekt unikatowy w skali Polski i Europy, w 2012 r. wpisany do rejestru zabytków, woj. lubuskie,

     18. Most Rędziński z 2011 r. na Odrze we Wrocławiu – drogowy most wantowy, cz. autostrady A8 (największy powierzchniowo most żelbetowy w Polsce, w Europie i na świecie, most o najwyższym pylonie i najdłuższym przęśle żelbetowym, najdłuższy żelbetowy most podwieszany i najdłuższy most podwieszany na jednym pylonie w Polsce), proj. prof. Jana Biliszczuka, pow. 70 tys. m², wys. pylonu 122 m, dł. przęsła 256 m, dł. przeprawy 612 m, całkowita dł. razem z dojazdowymi estakadami 1.742 m, szer. 38,58 m,

     19. most zwodzony na Odrze Wschodniej w Gryfinie, ul. Piastów – przeprawa wybudowana w l. 1911-13 w ciągu drogi wojewódzkiej nr 120 (najdłuższy obiekt tego typu w Polsce), trzyprzęsłowa konstrukcja kratownicowa z ruchomą częścią w środkowym przęśle, dł. 246 m (71,40 + 103,20 + 71,40), dł. całkowita ze skrzydłami 266,7 m, szer. 10,3 m, woj. zachodniopomorskie,

     20. most zwodzony nad Regalicą (Odrą Wschodnią) w Szczecinie – przeprawa kolejowa wybudowana wraz z linią kolejową nr 273 Wrocław – Szczecin w 1877 r. (najdłuższy obiekt tego typu w Polsce), pierwotne przęsło obrotowe podczas modernizacji w l. 1933-35 zostało zastąpione przęsłem zwodzonym z przeciwwagą, w 1945 r. most wysadzony przez Niemców, odbudowany w 1949 r., pięć przęseł o łącznej dł. ok. 262 m, dł. przęsła zwodzonego ok. 17,5 m, jeden tor kolejowy, obecnie jedyny czynny obiekt tego typu w Polsce i jedyny z napędem mechanicznym w Europie; obiekt był głównym tematem filmu „Most” nominowanego do Oscara w 2004 r. w kategorii „Najlepszy krótkometrażowy film aktorski”, woj. zachodniopomorskie,

     21. most zwodzony nad rzeką Tiną w miejscowości Jezioro na Żuławach Elbląskich – drogowy most zwodzony wybudowany w 1895 r. (najstarszy most zwodzony w Polsce), trzyprzęsłowa konstrukcja z ruchomym, środkowym dwuskrzydłowym przęsłem z nitowanej blachownicy, przęsła podnoszone korbami na łańcuchach przechodzących przez system przekładni i kół zębatych, dł. 39,2 m, woj. warmińsko-mazurskie, pow. elbląski, gm. Markusy.

121. Mozaika na płd. ścianie wieżowca Biprostalu z 1964 r. w Krakowie, ul. Królewska 57 – kubistyczna mozaika Celiny Styrylskiej-Taranczewskiej na budynku proj. arch. Mieczysława Wrześniaka i Piotra Czapczyńskiego (największa tego typu mozaika w Polsce), wys. 55 m, 1,6 mln różnobarwnych płytek; w 2011 r. ukończono gruntowny remont i przebudowę całego kompleksu, mozaikę wpisano do rejestru zabytków i odrestaurowano.

122. Mural:

     1. mural „1050 lat chwały oręża polskiego” z 2016 r. na murze otaczającym Narodowe Centrum Bezpieczeństwa Cyberprzestrzeni im. Jerzego Witolda Różyckiego [d. Narodowe Centrum Kryptologii] na os. Piaski w Legionowie, ul. gen. broni Tadeusza Buka 1 – malowidło proj. Rafała Roskowińskiego (najdłuższy mural w Polsce i jeden z najdłuższych w Europie i na świecie), dł. 750 m, wys. 3 m, pow. ponad 2 tys. m²; dzieło upamiętnia największe bitwy w ponad 1000-letniej historii Polski, sceny namalowane w kolejności chronologicznej – od bitwy pod Cedynią w 972 r. aż po operację „Czarny Orzeł” w rejonie miasta Ad-Diwanijja w Iraku w 2007 r., woj. mazowieckie,

     2. mural z 2001 r. na ścianie kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 152 w Łodzi – malowidło grupy Design Futura (największe graffiti w Polsce oraz jedno z największych w Europie i na świecie wpisane do „Księgi rekordów Guinnessa”), pow. 600 m², dł. 30 m, wys. 20 m,

     3. mural z 2021 r. na ścianach szczytowych wieżowca przy ul. Piotrkowskiej 182 w Łodzi – wielkoformatowe malowidło proj. Jakuba Rebelki inspirowane obrazem „Wędrowiec nad morzem mgły” Caspara Davida Friedricha z 1818 r. przedstawia Geralta z Rivii, czyli Wiedźmina – łowcę potworów z serii powieści fantasy pióra Andrzeja Sapkowskiego (największy mural w Polsce oraz jedno z największych dzieł street artu w Europie i na świecie), obraz podzielony na 3 ściany o wys. ponad 70 m, pow. blisko 2 tys. m².

123. Mury miejskie:

     1. mury miejskie z XIII w. w Chełmnie (jedne z najlepiej zachowanych murów miejskich w Polsce, otaczające miasto prawie pełnym obwodem), dł. ok. 1.700 m, zachowane 23 baszty, woj. kujawsko-pomorskie,

     2. mury miejskie w Toruniu – zespół średniowiecznych obwarowań Torunia, na które składają się mury Starego Miasta i Nowego Miasta, budowany od poł. XIII w., rozbudowywany i modernizowany do XVI w. (najstarsze zachowane fragmenty muru miejskiego w Polsce; najwcześniejszy odcinek wzdłuż ul. Pod Krzywą Wieżą datowany na l. 1246-62), w 1994 r. zespół staromiejski wpisany na listę pomników historii.

124. Muzeum:

     1. Akwarium Gdyńskie [d. Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni] z 1971 r. w budynku Stacji Morskiej z 1938 r. na Molo Południowym w Gdyni, al. Jana Pawła II 1 (największe akwarium w Polsce); od 2005 r. muzeum posiada status ogrodu zoologicznego; wystawy muzealne dotyczące oceanografii i hydrobiologii oraz akwaria z florą i fauną zarówno morską, jak i słodkowodną; 68 akwariów ekspozycyjnych o poj. od 200 do 10 tys. litrów, w których znajduje się ponad 1,5 tys. żywych organizmów z 215 gatunków, w tym: 142 gat. ryb, 58 gat. bezkręgowców, 12 gat. gadów i 3 gat. płazów,

     2. Centrum Edukacji Przyrodniczej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, III Kampus UJ, ul. Gronostajowa 5 – pozawydziałowa jednostka muzealno-dydaktyczna UJ powstała dzięki połączeniu zbiorów czterech jednostek uczelnianych: Muzeum Zoologicznego, Muzeum Geologicznego, Muzeum Paleobotanicznego i Muzeum Antropologicznego, d. znajdujących się w oddzielnych budynkach (najstarsze i ob. największe muzeum przyrodnicze w Polsce); Muzeum Zoologiczne rozpoczęło swoją działalność w 1782 r. jako Gabinet Historii Naturalnej przy ul. Świętej Anny 6, w 1967 r. wystawa została przeniesiona do budynku przy ul. Romana Ingardena 6, a w 2014 r. do Centrum Edukacji Przyrodniczej, pow. ok. 2.400 m².

     3. Małopolskie Muzeum Pożarnictwa w Alwerni, ul. Krzysztofa Korycińskiego 10, powstało w 1953 r. z inicjatywy kpt. Zbigniewa Konrada Gęsikowskiego – naczelnika tamtejszej Ochotniczej Straży Pożarnej (najstarsze muzeum pożarnictwa w Polsce), ponad 1.800 eksponatów, m.in. kolekcja unikalnych pojazdów strażackich – wozy konne z 1910, 1912 i 1913 r., samochody: Mercedes z 1926 r. i Polski Fiat z 1936 r. oraz sikawki ręczne, motopompy, hełmy, toporki, sztandary, medale, plakietki i fotografie, a także zbiory filumenistyczne i filatelistyczne, woj. małopolskie, pow. chrzanowski,

     4. Muzeum Archeologiczne na Starym Mieście w Krakowie, ul. Senacka 3 (najstarsze muzeum archeologiczne w Polsce); utworzone w 1850 r. jako Muzeum Starożytności z siedzibą w Bibliotece Jagiellońskiej przy ul. Św. Anny 8, w 1864 r. przeniesione wraz z innymi agendami Towarzystwa Naukowego Krakowskiego do nowego gmachu przy ul. Sławkowskiej 17, a w 1967 r. do obecnej siedziby, ponad 500 tys. egzemplarzy zbiorów z zakresu archeologii Polski i świata,

     5. Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku – utworzone w 1909 r. na obrzeżach ogrodu zoologicznego w Królewcu, jako ekspozycja architektury ludowej z terenów Prus, pod nazwą Muzeum Wsi w Królewcu [niem. Dorfmuseum Königsberg], w l. 1938-42 przeniesione do Olsztynka (największy pod względem powierzchni i jeden z najstarszych skansenów w Polsce), ok. 80 obiektów architektury wiejskiej pochodzących z Warmii, Mazur, Powiśla, Sambii i Małej Litwy, w tym 13 przeniesionych z Królewca, o zróżnicowanych funkcjach, budowie i konstrukcji (budynki mieszkalne i sakralne, zabudowania gospodarcze i przemysłowe), ponad 14 tys. eksponatów kultury materialnej i sztuki ludowej ukazujących tradycyjne metody pracy i obrzędy na wsi w XIX i XX w. oraz ekspozycje rzadkich gatunków zwierząt gospodarskich polskiego pochodzenia, pow. ok. 100 ha; członek-założyciel Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce, w 2009 r. placówka otrzymała honorową nagrodę im. Oskara Kolberga za dorobek w popularyzacji kultury ludowej i folkloru, woj. warmińsko-mazurskie, pow. olsztyński,

     6. Muzeum Bursztynu w Wielkim Młynie na Starym Mieście w Gdańsku, oddział Muzeum Gdańska [d. Muzeum Historyczne Miasta Gdańska], ul. Wielkie Młyny 16 – muzeum rzemiosła dokumentujące historię bursztynu i dzieje bursztyniarstwa w Polsce (największa kolekcja bursztynu w Polsce oraz jedna z największych w Europie i na świecie), obiekt otwarty w 2006 r. w Wieży Więziennej zespołu przedbramia przy Drodze Królewskiej w Gdańsku, w 2021 r. przeniesiony do nowej siedziby w Wielkim Młynie, pow. wystawiennicza ok. 1.000 m², ponad 1.000 eksponatów; wystawę stałą podzielono na dwie części: przyrodniczą (I piętro), poświęconą m.in. historii kruszcu, jego wydobyciu, produkcji i właściwościom, a także inkluzjom oraz artystyczną (II piętro) eksponującą wyroby z bursztynu reprezentujące różne epoki historyczne i współczesne zastosowanie kruszcu w sztuce,

     7. Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, pl. Wolnica 1 – placówka utworzona w 1911 r. w oficynie przy ul. Studenckiej 12, w 1913 r. zbiory przeniesiono do budynku po dawnym seminarium św. Michała na Wawelu, a w 1948 r. do obecnej siedziby w d. ratuszu na Kazimierzu (najstarsza i największa kolekcja etnograficzna w Polsce), 5 wystaw stałych, ponad 80 tys. eksponatów pochodzących z różnych stref geograficznych i różnych epok oraz 300 tys. archiwaliów; trzon kolekcji stanowią obiekty pochodzące głównie z terenów etnicznie polskich, związane z polską kulturą (folklor, sztuka ludowa i nieprofesjonalna, obiekty kultu i magii, wiejskie budownictwo, rzemiosło, narzędzia pracy, przedmioty codziennego użytku i zabawki), ale prezentowane są również zbiory z innych części świata, m.in. kolekcja syberyjska (najstarsza na świecie) oraz zbiory z terenów Azji, Afryki, Ameryki i Oceanii,

     8. Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji, oddział Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie oraz Żnińska Kolej Powiatowa [d. Żnińska Kolej Dojazdowa] z 1972 r. z sezonowym ruchem turystycznym (największe muzeum kolejnictwa i najwęższe tory kolei publicznej w Polsce oraz w Europie); linia wąskotorowa do niedawna regularny środek transportu dla mieszkańców z okolicznych wsi, dziś atrakcja turystyczna Szlaku Piastowskiego na trasie: Żnin – Wenecja – Biskupin – Gąsawa, dł. 12 km, rozstaw szyn zaledwie 600 mm, woj. kujawsko-pomorskie, pow. żniński, gm. Żnin,

     9. Muzeum Motoryzacji i Techniki z 1995 r. w Otrębusach, ul. Warszawska 21 (największa placówka tego typu w Polsce i w Europie); ekspozycja ponad 300 zabytkowych pojazdów, m.in. samochodów osobowych, ciężarówek, autobusów, motocykli, czołgów i wozów pancernych oraz rekwizytów, woj. mazowieckie, pow. pruszkowski, gm. Brwinów,

     10. Muzeum Motyli Arthropoda w Bochni, Planty Sulinarne, ul. Tadeusza Czackiego 9 – prywatne muzeum powstałe w 2009 r. na bazie kolekcji Jacka Kobieli (największa stała ekspozycja motyli świata w Polsce), ponad 5 tys. okazów motyli i innych stawonogów, w tym także gatunków wymarłych; w kolekcji znajdują się motyle oraz chrząszcze, straszyki (patyczaki), pluskwiaki, modliszki i cykady, woj. małopolskie,

     11. Muzeum Motyli z 2000 r. na III piętrze 9-kondygnacyjnej wieży Domu Rybaka z 1957 r. we Władysławowie, ul. gen. Józefa Hallera 19 (muzeum z największą liczbą eksponatów na najmniejszej powierzchni wystawienniczej w Polsce), zbiory motyli i owadów pochodzących z całego świata, ponad 70 gablot entomologicznych, ok. 3.000 okazów, woj. pomorskie, pow. pucki,

     12. Muzeum Mydła i Historii Brudu na Starym Mieście w Bydgoszczy, ul. Długa 13-17 – prywatne muzeum założone w 2012 r. z inicjatywy Darii Brodziak-Kieraszewicz i Adama Bujnego, prezentujące historię brudu i higieny od czasów starożytnych po współczesność, uchodzi za jedną z nielicznych tego typu placówek w Europie (najciekawsze muzeum w Polsce); w 2015 r. miesięcznik „National Geographic Travel” umieścił placówkę na pierwszym miejscu listy najbardziej interesujących polskich muzeów; w 2017 r. obiekt otrzymał certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej „Najlepszy Produkt Turystyczny”, woj. kujawsko-pomorskie,

     13. Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju nad Bystrzycą Dusznicką, ul. Kłodzka 42 – placówka muzealna Samorządu Województwa utworzona w 1968 r. w starym młynie papierniczym z 1605 r. (najstarsza papiernia działającą do dnia dzisiejszego w Polsce oraz jeden z najbardziej interesujących pod względem architektonicznym obiektów poprzemysłowych w Europie i na świecie); w 2011 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki,

     14. Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego im. Stefana Woydy w Pruszkowie, pl. Jana Pawła II 2 (największy ośrodek metalurgiczny w Polsce i w Europie oraz relikty jednego z najpotężniejszych ośrodków hutniczych na świecie), ok. 240 stanowisk archeologicznych; wystawa „Przedświt” – Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z przełomu er, przybliżająca i popularyzująca wiedzę na temat jednego z najważniejszych odkryć w powojennej archeologii polskiej, woj. mazowieckie,

     15. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, al. Jerozolimskie 3 – placówka muzealna prezentująca zbiory poświęcone historii wojskowości oraz historii Polski, gromadzi, opracowuje naukowo, bada i eksponuje muzealia wojskowo-historyczne (najstarsza wojskowa placówka muzealna w Polsce z największym zbiorem militariów), powołane w 1920 r. jako Muzeum Wojska dekretem Naczelnego Wodza, marsz. Józefa Piłsudskiego, od 1933 r. w obecnym miejscu, od 1944 r. pod obecną nazwą, stała ekspozycja przedstawiająca historię oręża polskiego, m.in. broń białą i palną, zbroje i hełmy, mundury, ordery i odznaczenia, weksylia oraz książki, dokumenty i fotografie, w parku obok muzeum prezentowany jest ciężki sprzęt z okresu I i II wojny światowej, m.in. działa, armaty, czołgi i pojazdy opancerzone oraz samoloty i śmigłowce, ponad 250 tys. eksponatów,

     16. Muzeum Zabawek i Zabawy z 1979 r. w Kielcach, pl. Wolności 2 (najstarsze i największe muzeum zabawek w Polsce), d. Muzeum Zabawkarstwa, stanowiące zaplecze badawcze dla producentów i projektantów zabawek; kolekcja zabawek historycznych, etnograficznych i współczesnych oraz modele i zbiory ikonograficzne, od 2006 r. w d. halach targowych Chaskiela Landaua z l. 1871-73,

     17. Muzeum Ziemi im. Karola Sabatha w JuraPark Solec z 2008 r. w Solcu Kujawskim, ul. Sportowa 1 (największe muzeum paleontologiczne w jednym z największych parków tego typu w Polsce i w Europie); ekspozycja ponad 1.000 skamieniałości roślin i zwierząt pochodzących z różnych stron świata, woj. kujawsko-pomorskie, pow. bydgoski,

     18. Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce, oddział Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prufferowej w Toruniu, ul. Mennonitów 14 – muzeum na wolnym powietrzu otwarte w 2018 r., poświęcone kulturze Olędrów (osadników z Fryzji, Flandrii i Niderlandów), w XVII-XIX w. najzamożniejszej grupie chłopów związanej z mennonityzmem i luteranizmem (najstarszy skansen poświęcony osadnictwu olenderskiemu w Polsce), pow. ponad 5 ha, w parku odtworzono fragment krajobrazu kulturowego nadwiślańskiej wsi z przełomu XIX i XX w., zrekonstruowano olenderską wieś o najbardziej charakterystycznym układzie, tzw. „rzędówkę bagienną”, na terenie skansenu znajdują się trzy pełne zagrody, składające się z sześciu zabytkowych budynków mieszkalnych i gospodarczych z XVIII i XIX w., przeniesione z terenu Doliny Dolnej Wisły oraz cmentarz mennonicki, woj. kujawsko-pomorskie, pow. toruński,

     19. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, ul. Kredytowa 1, powstało w 1888 r. z inicjatywy prof. Jana Karłowicza i Jana Maurycego Kamińskiego jako Muzeum Etnograficzne przy Warszawskim Ogrodzie Zoologicznym, w 1897 r. zbiory przeniesiono do Muzeum Przemysłu i Rolnictwa przy ul. Krakowskie Przedmieście 66, w 1939 r. zniszczone, w l. 1946-59 Muzeum Kultur Ludowych z tymczasową siedzibą w pałacu Brühla na Młocinach przy ul. Muzealnej 1, w 1955 r. przemianowane na Muzeum Kultury i Sztuki Ludowej, od 1964 r. pod ob. nazwą, od 1973 r. w ob. lokalizacji (najstarsze i największe muzeum etnograficzne w Polsce oraz jedno z największych w Europie); ponad 80 tys. obiektów, ok. 120 tys. archiwaliów,

     20. Park Nauki i Ewolucji Człowieka z 2014 r. w Krasiejowie, ul. 1 Maja 10 (najnowocześniejsze muzeum człowieka w Polsce i w Europie); w odmienny świat, daleki zarówno w czasie, jak i w przestrzeni przenosi prom kosmiczny, liczne wystawy multimedialne obrazujące powstawanie i tworzenie się człowieka od naszych pra przodków, woj. opolskie, pow. opolski, gm. Ozimek,

     21. Pontiseum na terenie Instytutu Badawczego Dróg i Mostów, na Powiślu w Warszawie, ul. Instytutowa 1 – muzeum konstrukcji mostowych otwarte w 2014 r. w sąsiedztwie mostu Świętokrzyskiego, u zbiegu ulic Tamka i Zajęczej (najstarszy obiekt tego typu w Polsce, w Europie i na świecie), ekspozycja fragmentów konstrukcji pierwszych stałych mostów w Warszawie wydobytych z dna Wisły, m.in. mostu Kierbedzia, mostu księcia Józefa Poniatowskiego i mostu pod Cytadelą oraz fragmenty mostu gen. Stefana Grota-Roweckiego i spalonego mostu Łazienkowskiego; projekt powstał w wyniku współpracy trzech jednostek: Instytutu Badawczego Dróg i Mostów, Zarządu Dróg Miejskich i Zarządu Zieleni, pomysłodawczynią jest prof. Barbara Rymsza, która w l. 2008-14 prowadziła prace badawcze mające na celu odszukanie i wydobycie z dna Wisły fragmentów konstrukcji pierwszych stałych mostów Warszawy.

     22. Rynek Podziemny, oddział Muzeum Historycznego Miasta Krakowa pod wsch. częścią płyty Rynku Głównego w Krakowie, Rynek Główny 1 – szlak turystyczny z 2010 r. ze stałą wystawą „Śladem europejskiej tożsamości Krakowa” przedstawiającą historię miasta, związek z Hanzą oraz ośrodkami handlowymi i kulturalnymi średniowiecznej Europy (najnowocześniejsze muzeum w Polsce i jedno z najnowocześniejszych w Europie); autor koncepcji wystawy dr Cezary Buśko, proj. architektoniczny ekspozycji prof. Andrzej Kadłuczka z zespołem Studia Archecon, ok. 700 eksponatów, ok. 500 elektronicznych odwzorowań zabytków, ok. 600 rekonstrukcji 3D, 13 filmów, 7 manekinów i makiet, pow. ponad 6 tys. m², w tym rezerwat archeologiczny 4 tys. m²,

     23. Skansen Archeologiczny „Karpacka Troja” z l. 2007-09 w Trzcinicy k/Jasła nad doliną rzeki Ropy – oddział Muzeum Podkarpackiego w Krośnie – kompleks muzealny powstały w miejscu odkrycia jednego z najstarszych grodzisk w Polsce zwanego „Wałami Królewskimi”, sięgającego wczesnej epoki brązu (na terenie skansenu najstarsze ze znanych osad obronnych w Polsce), woj. podkarpackie, pow. jasielski, gm. Jasło, Trzcinica 646,

     24. Skansen im. Marii Żywirskiej w Brańszczyku, ul. Jana Pawła II 65A (najmniejszy i najmłodszy skansen w Polsce), placówka utworzona w 2015 r. gromadzi zabytki architektury drewnianej oraz zbiory etnograficzne związane z historią i kulturą Kurpi Białych, m.in. chata z Trzcianki sprzed II wojny światowej ze zrekonstruowanym ogrodem warzywnym, stodoła z gajówki Tuchlin i kuźnia z Udrzyna oraz chata bartnika, studnia z żurawiem i chlew, woj. mazowieckie, pow. wyszkowski,

     25. Skansen Osadnictwa Nadwiślańskiego w Wiączeminie Polskim, oddział Muzeum Mazowieckiego w Płocku – placówka muzealna otwarta w 2018 r., poświęcona kulturze Olędrów (osadników z Fryzji, Flandrii i Niderlandów), w XVII-XIX w. najzamożniejszej grupie chłopów związanej z mennonityzmem i luteranizmem (najmłodszy i najmniejszy skansen z największą kolekcją pamiątek po Olendrach w Polsce), pow. 2,27 ha, ob. na terenie skansenu można zobaczyć kościół ewangelicko-augsburski z 1935 r., budynek szkoły podstawowej, odnowiony cmentarz ewangelicki oraz typowe dla osadnictwa olenderskiego zabudowania gospodarskie wraz z ich wyposażeniem: jednobudynkowy tzw. langhoff, łączący część mieszkalną ze stodołą i oborą, przeniesiony z miejscowości Kępa Karolińska i pochodzący z miejscowości Białobrzegi zespół obiektów składający się z budynku mieszkalnego, stodoły i budynku powidlarni, służącej także jako suszarnia owoców, woj. mazowieckie, pow. płocki, gm. Słubice.

125. Napis nagrobkowy z ok. 1006 r. w podziemiach bazyliki prymasowskiej Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha [archikatedra gnieźnieńska] na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie (najstarszy w Polsce napis nagrobkowy), woj. wielkopolskie.

126. Obiekt faunistyczny:

     1. Afrykarium we Wrocławiu, ul. Zygmunta Wróblewskiego 1-5 – kompleks budynków proj. Mariusza i Doroty Szlachciców wraz z oceanarium prezentującym ekosystemy wodne i lądowe fauny Afryki, otwarty w 2014 r. na terenie Ogrodu Zoologicznego we Wrocławiu (największe oceanarium w Polsce oraz pierwsze na świecie poświęcone faunie jednego kontynentu), pow. działki ok. 1,9 ha, pow. użytkowa pawilonu 9 tys. m², pow. usługowa 7 tys. m², pow. ekspozycji zewnętrznych 7,5 tys. m², kubatura obiektu ponad 184 tys. m³, wym. budynku: dł. 160 m, szer. 54 m, wys. 12 m, 21 akwariów, basenów i zbiorników o łącznej pow. 4,6 tys. m² i poj. ponad 15 tys. m³; w kompleksie można zobaczyć ponad 350 gat. ryb, ssaków, gadów i ptaków pochodzących z „Czarnego Lądu”,

     2. Fokarium z 2012 r. w Parku Rekreacyjno-Edukacyjnym Sea Park Sarbsk (największe fokarium w Polsce w pierwszym polskim parku związanym z tematyką mórz i oceanów, oraz historią i kulturą Pomorza); 4 gatunki ssaków morskich: foki pospolite, foki szare, uchatki kalifornijskie i kotiki południowoamerykańskie, 2 trybuny widokowe na ok. 1.000 osób, woj. pomorskie, pow. lęborski, gm. Wicko, Sarbsk 39,

     3. Orientarium na terenie Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Łodzi, ul. Konstantynowska 8/10 – pawilon prezentujący faunę i florę Azji Południowo-Wschodniej otwarty w 2022 r. (największy i najnowocześniejszy obiekt tego typu w Polsce i w Europie), pow. całkowita 7,5 ha, w tym 2 ha pod dachem, pow. użytkowa pawilonu 33 tys. m², 10 zbiorników wodnych o obj. 3 mln litrów, 35 gat. zwierząt lądowych i 180 gat. ryb, w tym gatunki unikatowe i zagrożone wyginięciem, łącznie ok. 1.500 osobników, pawilon dla słoni o śred. 40 m z wybiegiem o pow. 2 tys. m² (największy w Polsce i w Europie) i przezroczystym basenem, podwodny tunel o wym. dł. 26 m, szer. 2,4 m, śred. głęb. 6 m (najdłuższy w Polsce) do obserwacji rekinów i płaszczek,

     4. Papugarnia Carmen w Łodzi, ul. dr. Seweryna Sterlinga 26 (największa papugarnia w Polsce); powstała w 2017 r., pow. ponad 500 m², ponad 180 papug należących do 40 różnych gatunków,

     5. Zoo Safari z 1966 r. w Świerkocinie w pobliżu Parku Narodowego „Ujście Warty” – pierwszy ogród zoologiczny w Polsce, przez który można przejechać samochodem i z bliska zobaczyć dzikie zwierzęta; zwierząt nie odgradzają od zwiedzających kraty, szyby, ani fosy (najstarszy obiekt tego typu w Polsce), pow. ok. 20 ha, ok. 600 zwierząt reprezentujących 53 gat. z różnych kontynentów i stref klimatycznych, m.in. zebra, struś, watussi, antylopa eland, arni azjatycki, nandu szare, kuc szetlandzki, lama, kob nilowy, garna (antylopa indyjska) oraz wielbłąd dwugarbny i kułan azjatycki, woj. lubuskie, pow. gorzowski, gm. Witnica.

127. Obiekt gastronomiczny:

     1. cukiernia A.Blikle w Śródmieściu Warszawy, ul. Nowy Świat 33 (najstarsza cukiernia i jedna z najbardziej rozpoznawalnych marek w Polsce), firma założona w 1869 r. przez Antoniego Kazimierza Bliklego – jednego z założycieli warszawskiego cechu cukierniczego i pierwszego jego starszego z siedzibą w d. pałacu Karola Bürgera przy ul. Nowy Świat 35, w 2017 r. przeniesiona do lokalu pod nr 33, ob. firma posiada 23 lokale – cukiernie i kawiarnie w siedmiu miastach Polski,

     2. Dobro&Dobro Espresso Bar w Warszawie, w dzielnicy Mokotów, przy pl. Unii Lubelskiej, ul. Puławska 11 (najmniejsza kawiarnia w Polsce), kawiarnię założyło w 2016 r. małżeństwo z Ukrainy – Inna Yarova i Oleg Yarovyi, pow. ok. 6 m²; maleńki rozmiar kawiarni ma też swoje plusy, przede wszystkim jest to miejsce dla osób lubiących kameralność, zapewniającą spokojny i przytulny nastrój oraz trochę prywatności, otwarte codziennie: poniedziałek – piątek w godz. 7:30 – 20:00 (w soboty od 9:30, w niedziele od 10:30),

     3. kuchnia żupna z XV w. na dziedzińcu Zamku Żupnego w Wieliczce (ob. siedziba Muzeum Żup Krakowskich), ul. Zamkowa 8 – fragmenty kuchni żupnej z czterema filarami, stanowiącymi resztki urządzenia piecowego (najstarszy zakład zbiorowego żywienia w Polsce i jeden z najstarszych w Europie), od XIV do XVI w. wydawano tu darmowe posiłki pracownikom administracji, górnikom i emerytom oraz duchownym i osobom uprawnionym przywilejem królewskim, a także przyjeżdżającym po sól furmanom i prasołom (kupcom), woj. małopolskie,

     4. Panorama Sky Bar [d. Panorama Club] z 1989 r. w kompleksie biurowo-hotelowym Centrum LIM, w centrum Warszawy, al. Jerozolimskie 65/79 (najwyżej położony bar w Polsce); zlokalizowany na 40. i 41. piętrze Hotelu Marriott, wys. ok. 140 m n.p.t., pow. całkowita 294,2 m², w tym pow. antresoli na 41. piętrze 131 m², otwarte codziennie w godz. 18:00 – 2:00,

     5. pizzeria przy barze mlecznym „Poranek” w Słupsku, ul. Wojska Polskiego 46 (najstarsza działająca do dziś pizzeria w Polsce), założona w 1974 r. z inicjatywy dyr. Zakładu Nowoczesnych Wdrożeń PSS „Społem” Tadeusza Szołdry, woj. pomorskie,

     6. pub w Hali Pomp z 2. poł. XIX w. w Kopalni „Guido” – oddział Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, ul. 3 Maja 93 (najgłębiej położony pub pod ziemią w Polsce i w Europie), gł. 320 m p.p.t., wys. 4,6 m, pow. 164,5 m², poj. w zależności od ustawienia stolików i krzeseł ok. 140-160 osób, otwarte: wtorek – środa w godz. 11:00 – 20:00 (w czwartki, soboty i niedziele do 22:00, w piątki od 23:00), woj. śląskie,

     7. restauracja „Poziom 1959” z 2014 r. w Zakopanem, Kuźnice 14, przy górnej stacji kolei linowej „Kasprowy Wierch” z l. 1935-36 na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego w Tatrach Zachodnich (najwyżej położony lokal gastronomiczny w Polsce – 1.959 m n.p.m.), czynne codziennie w godzinach pracy kolei linowej, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

     8. Stara Karczma z XVII-XVIII w. w Beskidzie Żywieckim, w Jeleśni, ul. Rynek 12 – klasyczny przykład karczmy polskiej o konstrukcji zrębowej (najstarsza czynna karczma i jeden z największych obiektów tego typu w Polsce), pow. 490 m², 3 sale: izba główna [tzw. „szynkownia”] na ok. 100 osób, jadalnia na ok. 30 osób oraz kameralna sala myśliwska, gruntownie wyremontowana i rozbudowana w XIX w., odbudowana po zniszczeniach wojennych w l. 60. XX w., w karczmie organizowane są m.in. biesiady z kapelą góralską oraz imprezy okolicznościowe; obiekt znajduje się na głównej trasie Szlaku Architektury Drewnianej województwa śląskiego, woj. śląskie, pow. żywiecki,

     9. STIXX Bar & Grill w sąsiedztwie kompleksu budynków biurowych Warsaw Spire na Woli w Warszawie, pl. Europejski 4A – obiekt restauracyjno-konferencyjny łączący bar, restaurację, lounge i klub powstały w 2016 r. w zrewitalizowanym starym magazynie Wydawnictwa Bellona (największa i jedna z najdroższych restauracji w Polsce), wnętrza będące eleganckim połączeniem drewna, stali, szkła i kamienia; kubatura 500 m³, pow. całkowita 1.400 m², pow. użytkowa 1.200 m², pow. kuchni 300 m², sala restauracyjna z 350. miejscami dla gości, winiarnią i czterostronnym barem o dł. 37 m, dwie sale konferencyjne o łącznej pow. 41 m²; wielofunkcyjna sala konferencyjno-bankietowa INSPIRE Lounge z własnym barem i sceną, sala VIP Lounge o pow. 41 m² oraz prywatna sala Chefs' Secrets dla 10. osób powiększona o całoroczny taras z rozsuwanym dachem dla 40. osób.

128. Obiekt handlowy:

     1. Aleja Bielany [d. Park Handlowy Bielany] z przeł. XX i XXI w. w Bielanach Wrocławskich, ul. Czekoladowa 5-22, przy płd. granicy Wrocławia – centrum handlowo-usługowo-rozrywkowe pod zarządem IKEA Centres Poland S.A. (największe centrum handlowe w Polsce); 3 kondygnacje nadziemne i 1 podziemna, pow. całkowita 170 tys. m², pow. handlowo-usługowa 145 tys. m², kino Helios z 8 salami projekcyjnymi, 4,7 tys. miejsc parkingowych, w tym 700 na parkingu podziemnym; w XXI w. kilkakrotnie przebudowywane i rozbudowywane, woj. dolnośląskie, pow. wrocławski, gm. Kobierzyce,

     2. Centrum Handlowe „Arkadia” z l. 2002-04 na Muranowie, w Śródmieściu Warszawy, al. Jana Pawła II 82 (największy budynek, w jednym z największych centrów handlowych w Polsce i w Europie); 5 kondygnacji nadziemnych, kubatura 1.544 tys. m³, pow. całkowita 307,75 tys. m², pow. użytkowa 287 tys. m², pow. handlowo-usługowa 110 tys. m², wys. 25 m, masa 325 tys. ton, 255 sklepów, 22 restauracje, 15-ekranowe kino Cinema City, 31 wind, 20 pochylni i schodów ruchomych oraz dwupoziomowy parking na 4,5 tys. pojazdów,

     3. Centrum Handlowe Manufaktura z l. 2002-06 w Łodzi, ul. Drewnowska 58 – centrum handlowo-usługowo-rozrywkowe pomiędzy ulicami: Zachodnią, Ogrodową, Drewnowską i Jana Karskiego, na terenie dawnego kompleksu fabrycznego Izraela Poznańskiego proj. Hilarego Majewskiego (największy obiekt tego typu w Polsce), pow. 270 tys. m², ok. 260 sklepów, w tym 2 hipermarkety, ok. 60 restauracji i kawiarni, centrum rozrywki i rekreacji, w tym kino z 15 salami, kręgielnia, sztuczna ściana wspinaczkowa, fitness klub i skate park oraz kompleks kulturalny: Muzeum Sztuki, Kinderplaneta, Muzeum Historii Miasta Łodzi, Muzeum Fabryki, Experymentarium – zalążek muzeum techniki i Międzynarodowe Centrum Promocji Mody, a także czterogwiazdkowy Andel’s Hotel Łódź z 200 pokojami przy ul. Ogrodowej 17, w centrum rynek o pow. 3,5 ha, klientów po terenie wożą dwa trambusy, architekturę obiektu łączącą historię i nowoczesność zaprojektowała firma Virgile&Stone z Londynu, w 2006 r. obiekt został uhonorowany certyfikatem Polskiej Organizacji Turystycznej za najlepszy produkt turystyczny, a w 2010 r. złotym certyfikatem POT,

     4. Dom Handlowy Renoma [d. Powszechny Dom Towarowy] z l. 1929-30 we Wrocławiu, ul. Świdnicka 40 – zabytkowy dom towarowy proj. Hermanna Dernburga, przebudowany i rozbudowany w l. 2005-09 (największy zabytkowy obiekt tego typu w Polsce), 7 kondygnacji, pow. całkowita 99,5 tys. m², pow. użytkowa 31 tys. m², pow. biurowa 10 tys. m², ponad 120 sklepów i punktów usługowych, 630 miejsc parkingowych,

     5. Galeria Panorama na Sielcach, w dzielnicy Mokotów w Warszawie, al. Wincentego Witosa 31 – ekskluzywny kompleks handlowy proj. Tadeusza Szumielewicza, Stanisława Chrzanowskiego, Mirosławy Koczan i Marty Pawlicy wybudowany w l. 1990-93 (najstarsze centrum handlowe w Polsce), 4 kondygnacje nadziemne, pow. całkowita 27 tys. m², pow. użytkowa 22 tys. m², kubatura 112,5 tys. m³, ponad 90 sklepów i punktów usługowych, m.in. butiki odzieżowe i obuwnicze, salony fryzjerskie i kosmetyczne, pracownia AGD, galerie sztuki i sklepy z antykami oraz market spożywczy, restauracja, kawiarnia i siłownia, a także Bank Pekao S.A., Centrum Likwidacji szkód PZU S.A., oddział TUiR Warta S.A., 350 miejsc parkingowych,

     6. Organic market ekologiczny oraz ekologiczne bistro z 2017 r. na parterze wieżowca Q22, w Śródmieściu Warszawy, al. Jana Pawła II 22 – market sieci Organic Farma Zdrowia, największej w Polsce sieć samoobsługowych delikatesów z produktami ekologicznymi i tradycyjnymi (największy market ekologiczny w Polsce); w ofercie produkty bezglutenowe, bez laktozy, bezcukrowe, wegetariańskie i wegańskie, pow. ok. 500 m².

129. Obiekt sportowy:

     1. Arena Wspinaczkowa Makak z 2014 r. na Bielanach w Warszawie, ul. Palisadowa 20/22 (największa centrala wspinaczkowa w Polsce), pow. panelu 2.200 m², 94 stanowiska, 180 dróg o wys. do 18 m w pionie i 30 m w przewieszeniu o trudnościach od 4 do 8c, TOPO z listą dróg, taśmy autoasekuracyjne, moonboard, boulderownia, obwodownia i kampus oraz tzw. „Speedwall” (ściana do wspinania na czas) zaakceptowany przez Międzynarodową Federację Wspinaczkową IFSC,

     2. boisko piłkarskie „Plato” z 2010 r. na terenie Centralnego Ośrodka Sportu – Ośrodka Przygotowań Olimpijskich w Zakopanem, ul. Bogówka 14 (najwyżej położone boisko piłkarskie w Polsce), wys. 928 m n.p.m., wym. 97 × 65 m, sztuczna trawa (polietylen monofilowy), wys. trawy 62 mm, oświetlenie: 16 lamp na 4 masztach o wys. 20,2 m, natężenie światła 300 luksów, pawilon z zapleczem szatniowo-sanitarnym, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

     3. Deepspot z l. 2016-20 w Mszczonowie, ul. Warszawska 50 – wielostrefowy symulator warunków nurkowych przeznaczony do freedivingu i nurkowania sportowego (najgłębszy i najnowocześniejszy basen nurkowy w Polsce, w Europie i na świecie wpisany do „Księgi rekordów Guinnessa”), proj. firmy Aerotunel – właściciela formatu Flyspot (Indoor Skydiving), gł. 45,45 m, poj. 8.000 m³, temp. wody 32-34°C, optymalne warunki do nurkowania zarówno dla profesjonalistów, jak i początkujących; pod powierzchnią wody szklany tunel dla zwiedzających, woj. mazowieckie, pow. żyrardowski,

     4. First Warsaw Golf & Country Club w Rajszewie, ul. Golfowa 44 – pole golfowe klasy mistrzowskiej z 1992 r. (najstarsze ob. użytkowane pole golfowe, uznawane za najlepszy obiekt tego typu w Polsce oraz za jeden z najbardziej wymagających w Europie); 18 dołków, 72 par, dł. 6,6 tys. m, pow. 65 tys. m², woj. mazowieckie, pow. legionowski, gm. Jabłonna,

     5. GOjump we Wrocławiu, ul. Jana Długosza 59-75 – park trampolin z 2016 r. (największy obiekt tego typu w Polsce i jeden z największych w Europie), hala o pow. ok. 3,5 tys. m² podzielona na trzy podstawowe strefy: trampolin rekreacyjnych, freestyle i akrobatyczno-cyrkową oraz ścieżki trampolinowe, MegaTrampa o pow. 37 m² (największa trampolina w Polsce), tor przeszkód Goninja, strefa skoków na dmuchaną poduchę, basen z gąbkami, boisko do gry w zbijaka i miejsce wsadów do kosza,

     6. hala tenisowa na terenie Klubu Tenisowego Marki w Markach, al. marsz. Józefa Piłsudskiego 117 (największa i jedna z najnowocześniejszych hal tenisowych w Polsce), 5 pełnowymiarowych kortów tenisowych ze sztuczną nawierzchnią Teraflex o wybiegach końcowych 6,6 m i bocznych 3,65 m, 10 szatni, przy każdym korcie dwie przebieralnie z toaletą i prysznicami, galeria i taras widokowy oraz sklep ze sprzętem sportowym MCK Sport, woj. mazowieckie, pow. wołomiński,

     7. korty tenisowe AZS Poznań nieopodal parku Stanisława Moniuszki na osiedlu Stare Miasto w centrum Poznania, ul. Zygmunta Noskowskiego 25 (najstarsze korty tenisowe w Polsce), w 1896 r. prokurent bankowy dr Wilhelm Wolff buduje przy nasypie linii kolejowej dwa stacjonarne korty do gry w lawn tennis (pol. tenis na trawie) sąsiadujące z restauracją Leona Mettlera o nazwie „Park Promenadowy” (w miejscu dzisiejszych kortów 5 i 6); ob. 6 kortów ziemnych, w tym 4 pod balonem,

     8. Motoarena Toruń im. Mariana Rosego na Starotoruńskim Przedmieściu w Toruniu, ul. Pera Jonssona 7 – stadion żużlowy wybudowany w l. 2008-09 (największy stadion żużlowy w Polsce uważany za najnowocześniejszy obiekt tego typu w Polsce, w Europie i na świecie), dł. toru 318 m, szer. toru: na prostych 12 m, na łukach 18 m, nawierzchnia toru granitowa, rekord toru 56,50 s od 2017 r. należy do Australijczyka Jacka Holdera, poj. 18.500 osób, oświetlenie: toru 1.200 luksów, płyty 1.000 luksów, pełne zadaszenie toru, park maszyn z miejscami dla 50. zawodników, stadion użytkowany przez Klub Sportowy Toruń (d. Apator Toruń); podczas budowy toru zastosowano innowacyjne rozwiązanie polegające na nachyleniu toru do wewnątrz, na prostych ok. 4% (50 cm), a na łukach 6÷7% (110 cm); cecha ta ma umożliwiać zawodnikom rozwijanie wyższych prędkości oraz ułatwić wyprzedzanie na dystansie,

     9. nartorolkostrada z 2018 r. w Czarnym Borze – całoroczny sztuczny tor biathlonowy w rejonie góry parkowej przy stadionie sportowym w Czarnym Borze (największy i jeden z najnowocześniejszych obiektów tego typu w Polsce), dł. 3.260 m, woj. dolnośląskie, pow. wałbrzyski,

     10. Ruczynów Arena z 2019 r. w Ruczynowie – prywatna skocznia narciarska wybudowana przez Mateusza Seremaka dla swojego syna, który inspirował się małą mobilną skocznią na wybiegu mamuciej skoczni w słoweńskiej Planicy (najmniejsza profesjonalna skocznia narciarska w Polsce), obiekt wyposażony w igelit i sztuczne oświetlenie, pierwotnie punkt konstrukcyjny K4, rozmiar skoczni (HS) 5 m, po przebudowie w 2021 r. odpowiednio K7 i HS 8 m; rekord skoczni 5 m od 2021 r. należy do Kacpra Seremaka, a rekord letni 5 m do Dawida Kaszuby i Jakuba Radziejewskiego, najdłuższy skok 7 m oddali 5 czerwca 2022 r. Kacper Seremak, Marcin Prochownik, Maksymilian Sierek i Oskar Harężlak; od 2020 r. na obiekcie organizowane są Mistrzostwa Polski Amatorów o puchar „InSJders”, woj. świętokrzyskie, pow. buski, gm. Busko-Zdrój,

     11. stadion BBOSiR [tzw. „Na Górce”] w Bielsku-Białej, ul. Młyńska 52B – stadion piłkarski wybudowany na terenie nieczynnego kamieniołomu w l. 1910-11 dla Bielitzer Fussball Klub przemianowanego na Bielitz-Bialaer Sport Verein (ob. Bielsko-Bialskie Towarzystwo Sportowe) z inicjatywy ówczesnego prezesa BBSV Roberta Jaworka (najstarszy czynny stadion piłkarski, uważany za najdłużej funkcjonującą arenę zmagań futbolowych w Polsce), gruntownie wyremontowany w l. 2004-07 oraz rozbudowany i zmodernizowany w 2011 r., wym. boiska 103 × 62 m, sztuczna murawa, trybuna kryta dla 660 osób, oświetlenie 200 luksów; ob. obiekt służy głównie drużynom młodzieżowym oraz jako obiekt treningowy, woj. śląskie,

     12. Stadion Narodowy im. Kazimierza Górskiego w Warszawie [od 2015 r. także pod nazwą sponsorską PGE Narodowy], al. ks. Józefa Poniatowskiego 1 – wielofunkcyjny obiekt sportowy, wybudowany w l. 2008-11 w miejscu Stadionu Dziesięciolecia (największy i najnowocześniejszy stadion sportowy w Polsce z 4. [najwyższą] kategorią w klasyfikacji UEFA); boisko o wym. 105 × 68 m, dwukondygnacyjne trybuny z 58.500 miejscami, w tym 106 dla osób niepełnosprawnych, 4.600 o podwyższonym standardzie dla gości specjalnych i 69 lóż VIP dla 800 osób oraz 900 miejsc prasowych dla mediów; łączna kubatura stadionu (bez dachu) ponad 1 mln m³, pow. całkowita 203.920 m², rozpiętość rozsuwanego dachu 240 × 270 m, dł. dolnej promenady 924 m, iglica zawieszona na wys. 100 m ponad murawą,

     13. Stadion Olimpijski we Wrocławiu na osiedlu Zalesie, al. Ignacego Jana Paderewskiego 35 – wielofunkcyjny stadion proj. Richarda Konwiarza zbudowany w l. 1926-28, rozbudowany w l. 1935-39, odbudowany po zniszczeniach z czasu II wojny światowej, wyremontowany i przebudowany w 2010 r. oraz w l. 2015-17 (najstarszy stadion żużlowy w Polsce), dł. toru 356 m, szer. toru: na prostych 12 m, na łukach 15 m, nawierzchnia toru sjenitowa, rekord toru 60,06 s od 2020 r. należy do Brytyjczyka Taia Woffindena, poj. 13.655 osób, oświetlenie ok. 2.000 luksów, stadion użytkowany przez klub żużlowy WTS Sparta Wrocław oraz drużynę futbolu amerykańskiego Panthers Wrocław,

     14. stadion sportowy na górze parkowej w Boguszowie-Gorcach, ul. Janusza Kusocińskiego (najwyżej położony stadion w Polsce – 664 m n.p.m.), woj. dolnośląskie, pow. wałbrzyski,

     15. ścianka wspinaczkowa „Chwyciarnia” z 2018 r. na ścianie Małej Areny w hali widowiskowo-sportowej Arena Gliwice, ul. Akademicka 50 (największy i najwyższy obiekt tego typu w Polsce), strefy sportowe i rekreacyjne o różnych stopniach trudności, łączna powierzchnia wspinaczkowa ok. 950 m², wys. 19 m, dł. dróg sportowych 25 m oraz jedyna w Polsce ścianka gier i zabaw interaktywnych dla dzieci (Verticla Story); ze ścianki wspinaczkowej może korzystać jednocześnie do 80 osób, woj. śląskie,

     16. tor24.pl na parkingu przy Centrum Handlowym M1 w Zabrzu, ul. plut. Ryszarda Szkubacza 1 – tor kartingowy otwarty w 2000 r. (najdłuższy i największy tor kartingowy w Polsce), tor asfaltowy o dł. 917 m otwarty przez cały rok, 24 bolidy w czterech klasach: „Racer”, „Profi” i „Junior” oraz specjalna klasa „Mini” (6-12 lat) dla najmłodszych fanów kartingu, o poj. odpowiednio: 390, 270, 200 i 160 cm³, woj. śląskie,

     17. tor kolarski z l. 1926-27 na stadionie sportowym w Kaliszu, ul. Wał Jana Matejki 2-4 (najstarszy tor kolarski w Polsce), betonowy tor kolarski o dł. 500 m i zadaszona trybuna o poj. 500 miejsc, woj. wielkopolskie,

     18. Tor Poznań z l. 1975-77 w Przeźmierowie, ul. Wyścigowa 3 – kompleks składający się z dwóch torów wyścigowych: samochodowo-motocyklowego toru głównego oraz toru kartingowego (największy, najdłuższy i najnowocześniejszy tor wyścigowy w Polsce), obiekt powstał na terenie byłego poznańskiego lotniska Ławica, proj. inż. Mieczysława Bilińskiego; tor główny: dł. 4.085 m, szer. 12 m, 11 zakrętów; tor kartingowy dł. 1.480 m; szer. 12 m, 8 zakrętów; jako jedyny tor wyścigowy w Polsce otrzymał światową homologację wyścigową FIA oraz europejską UEM, woj. wielkopolskie, pow. poznański, gm. Tarnowo Podgórne,

     19. tor regatowy [d. Port Drzewny] z 1920 r. w Bydgoszczy, na terenie osiedla Brdyujście, w pobliżu ujścia Brdy do Wisły, oddzielony od Wisły wałem i groblą, ul. Witebska 26 – zbiornik wodny wykorzystywany do uprawiania sportów wodnych; ob. jeden z najważniejszych akwenów w Polsce służących do rozgrywania regat wioślarskich, kajakarskich i żeglarskich oraz zawodów motorowodnych i narciarstwa wodnego (najstarszy tor regatowy w Polsce, kreowany na krajowe centrum sportów wodnych w l. 20. i 30. XX w.), pow. 60 ha, wys. piętrzenia wody ok. 3,7 m, wys. lustra 32,3 m n.p.m., średnia gł. 3 m, wym. 2.000 × 330 m, woj. kujawsko-pomorskie,

     20. Wielka Krokiew im. Stanisława Marusarza w Zakopanem, na płn. stoku góry Krokiew [1.378 m n.p.m.] w Tatrach Zachodnich – naturalna skocznia narciarska proj. inż. Karola Stryjeńskiego z 1925 r. wchodząca w skład Ośrodka Przygotowań Olimpijskich, zarządzana przez Centralny Ośrodek Sportu (najstarsza i największa skocznia narciarska w Polsce), obiekt wyposażony w igelit, sztuczne oświetlenie i tory lodowe umożliwiające oddawanie skoków w temperaturze w granicach 20 °C; punkt konstrukcyjny K125, rozmiar skoczni (HS) 134 m, dł. najazdu 91 m, nachylenie najazdu 35°, dł. progu 6,5 m, nachylenie progu 11°, wys. progu 3 m, nachylenie zeskoku 35,5°, trybuny dla ok. 50 tys. osób; oficjalny rekord skoczni 147 m od 2020 r. należy do Japończyka Yukiyi Satō, rekord letni 145 m od 2019 r. należy do tego samego zawodnika, a najdłuższy skok 150 m w 2021 r. oddał Norweg Benjamin Østvold; obiekt posiada homologację FIS; w 2004 r. skocznia była areną pierwszych w historii skoków nocnych podczas zawodów Grand Prix, woj. małopolskie, pow. tatrzański,

     21. wyciąg do nart wodnych i wakeboardu z 2008 r. na Pojezierzu Drawskim na jeziorze Trzesiecko w Szczecinku, ul. Adama Mickiewicza 22 (największy obiekt tego typu w Polsce oraz jeden z największych w Europie i na świecie), dł. 1.150 m, najdłuższa prosta 320 m, prędkość maksymalna 60 km/h, jednocześnie na całej długości trasy może pływać maksymalnie 11 osób, drewniane trybuny dla 300 widzów, wypożyczalnia sprzętu wodnego; elementy WakeParku firmy Rixen: long tube, a-frame, slider i dwa kickery, woj. zachodniopomorskie.

130. Obozowisko na zboczach Winnej Góry w Trzebnicy, datowane na 500 tys. lat (najstarszy ślad pobytu człowieka na ziemiach polskich); odkryte przez wrocławskiego archeologa – Jana Michała Burdukiewicza ślady obozowiska wyglądają niepozornie, lecz mają bardzo doniosłe znaczenie. Miejsce rewelacyjnego odkrycia archeologicznego znajduje się na rzadko odwiedzanych stokach Winnej Góry. Od słynnego sanktuarium św. Jadwigi można dojść tam w kilka minut ulicami Błotnistą i Piwniczną, woj. dolnośląskie.

131. Obóz zagłady w Treblince [oficjalnie SS-Sonderkommando Treblinka] – niemiecki nazistowski obóz zagłady funkcjonujący w l. 1942-43 nieopodal wsi i stacji Treblinka, przy linii kolejowej Siedlce – Sokołów Podlaski – Małkinia (największy ośrodek zagłady w Generalnym Gubernatorstwie, a zarazem drugi po Auschwitz-Birkenau w okupowanej Europie), obóz utworzony w ramach akcji „Reinhardt” jako element tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej; pow. 20 ha, 9-13 stacjonarnych komór gazowych, personel: 30-40 Niemców, 90-120 wachmanów, liczba ofiar ok. 800 tys., ob. Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince – oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach, woj. mazowieckie, pow. sokołowski, gm. Kosów Lacki.

132. Obserwatorium astronomiczne:

     1. Obserwatorium Astronomiczne Królowej Jadwigi w Rzepienniku Biskupim – prywatne obserwatorium astronomiczne zbudowane w l. 1998-2015 przez małżeństwo Magdalenę i Bogdana Wszołków mające służyć pozyskiwaniu i szerzeniu wiedzy astronomicznej i astronautycznej (największe prywatne obserwatorium astronomiczne w Polsce), budynek główny, dwie 5-metrowe kopuły dla teleskopów optycznych, radioteleskop RT-9 amerykańskiej firmy Scientific Atlanta o śred. 9 m, naziemna amerykańska stacja satelitarna o śred. 5,4 m, obiekt ze względu na położenie ma jedno z najlepszych warunków do obserwacji nieba w Polsce, woj. małopolskie, pow. tarnowski, gm. Rzepiennik Strzyżewski,

     2. obserwatorium astronomiczne z 1987 r. na Suhorze, w Gorcach, na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego – placówka badawcza Katedry Astronomii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie (najwyżej położone obserwatorium astronomiczne w Polsce – 1.000 m n.p.m.), obserwacje wykonywane są za pomocą reflektora (teleskopu zwierciadlanego) Cassegraina 600 mm, umieszczonego w obrotowej kopule o śred. 5 m, woj. małopolskie, pow. limanowski, gm. Niedźwiedź,

     3. obserwatorium astronomiczne z 2015 r. przy Domu Pracy Twórczej „Chata Socjologa” na Otrycie w Bieszczadach, na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu (najwyżej położone publiczne obserwatorium astronomiczne w Polsce – 896 m n.p.m.), teleskop Sky-Watcher Dobson 16" z systemem Go to, woj. podkarpackie, pow. bieszczadzki, gm. Lutowiska, sołectwo Chmiel.

133. Obwodnica miejscowości Gołąb (najstarsza obwodnica drogowa w Polsce); zbudowana w 1840 r. na koronie masywnego wału przeciwpowodziowego; wykonana na polecenie cara Rosji Mikołaja I, obiega miejscowość od południa i zachodu (do zaliczenia na odznakę należy odbyć 1 km spacer w dowolnym miejscu), woj. lubelskie, pow. puławski, gm. Puławy.

134. Ogród:

     1. Ogród z 2002 r. na dachu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, na Powiślu, ul. Dobra 56/66 (największy ogród dachowy w Polsce i jeden z największych w Europie), ogród proj. Ireny Bajerskiej składa się z dwóch części: górnego ogrodu o pow. 2 tys. m² na wys. 16 m i dolnego ogrodu o pow. 15 tys. m² połączonych strumieniem z kaskadowo spływającą wodą; pow. całkowita ponad 1 ha, roślinność zajmuje 5.111 m²,

     2. Rodzinny Ogród Działkowy im. „Kąpiele Słoneczne” w Grudziądzu, ul. Parkowa 7 – ogrody działkowe założone w 1897 r. przez dr. Jana Jalkowskiego jako Towarzystwo Naturalnego Sposobu Życia (najstarsze ogrody działkowe w Polsce), pow. 6,4 ha, 151 działek o pow. od 200 do 600 m² każda, woj. kujawsko-pomorskie.

     3. Związek Stowarzyszeń – Śląski Ogród Botaniczny z 2003 r. w Mokrem, w obszarze miejskim Mikołowa (największy ogród botaniczny w Polsce), pow. ok. 100 ha; 3 ogrody: Ogród Żółty przy ul. Sosnowej 5, Ogród Czerwony przy ul. Grudniowej 1b oraz Ogród Zielony (w budowie), Centrum Edukacji Przyrodniczej i Ekologicznej (CEPiE) na Sośniej Górze [329 m n.p.m.] z wieżą widokową o wys. 14 m, 5 pracowni: Pracownia Edukacji Przyrodniczej i Ekologicznej, Pracownia Śląskiego Kalendarza Ekologicznego, Pracownia Studiów nad Systemami Adaptacyjnymi, Pracownia Kolekcji Naukowych, Zachowawczych i Ozdobnych oraz Pracownia Kolekcji Siedliskowych, woj. śląskie, pow. mikołowski, gm. Mikołów, sołectwo Mokre.

135. Okręt, statek:

     1. M/V „Kuna” w Porcie Gorzów w Gorzowie Wielkopolskim, ul. Wał Okrężny 39 – lodołamacz rzeczny zbudowany w 1884 r. w stoczni Danziger Schiffswerft & Kesselschmiede Feliks Devrient & Co. w Gdańsku dla Königlich Preussische Weichsel–Strombauverwaltung (administracja wodno-budowlana rzeki Wisły), jako czwarta jednostka z serii lodołamaczy parowych pod nazwą „Ferse”, w 1940 r. lodołamacz przemianowano na „Marder”, a w 1947 r. zmieniono nazwę na „Kuna” (najstarszy pływający lodołamacz rzeczny w Polsce, w Europie i na świecie), wycofany ze służby w 1965 r., pozbawiony wyposażenia oczekiwał na złomowanie, w l. 70. XX w. przeholowany do Gorzowa Wielkopolskiego z przeznaczeniem na ponton cumowniczy, zatonął w basenie stoczniowym w 1981 r. i przeleżał pod wodą blisko 20 lat, w l. 2000-06 grupa entuzjastów podjęła się rewitalizacji statku, dł. 30,6 m, szer. 4,75 m, wys. 2,62 m, zanurzenie 1,55 m, wyporność 75 t, prędkość maksymalna 11 węzłów, napęd mechaniczny, silnik spalinowy typu SW 680, moc 165 KM, ob. lodołamacz pływa jako statek muzealno-szkoleniowy, przeznaczony do edukacji historyczno-kulturalnej, armatorem jest Stowarzyszenie Wodniaków – Przystań Gorzów, woj. lubuskie,

     2. ORP „Błyskawica” zacumowany w Gdyni, al. Jana Pawła II 1 – niszczyciel zbudowany w l. 1935-36 przez angielską stocznię J. Samuel White & Co Ltd. w Cowes, w 1937 r. wprowadzony do służby w Marynarce Wojennej, w 1946 r. przejęty przez Royal Navy, w 1947 r. powrócił pod polską banderę jako okręt flagowy, od 1976 r. okręt-muzeum, dział Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni (najstarszy zachowany niszczyciel w Polsce, w Europie i na świecie), wyporność 2.144 t, 192 członków załogi, dł. 114 m, szer. 11,3 m, zanurzenie 3,3 m, napęd: 2 zespoły turbin parowych o mocy 54 tys. KM, 3 kotły Admiralicji, 2 śruby, prędkość 39,6 węzła, zasięg 2 tys. Mm przy prędkości ekonomicznej 15 węzłów, na pokładzie uzbrojenie artyleryjskie i torpedowe, pod pokładem pomieszczenia siłowni, radiostacji rufowej i mieszkalne oraz sale wystawowe; jedyny polski okręt odznaczony Orderem Virtuti Militari pozostaje w składzie 3. Flotylli Okrętów Marynarki Wojennej i ma etatową załogę marynarską z całodobową wachtą, woj. pomorskie,

     3. SS „Sołdek”, ob. statek-muzeum, oddział Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku, ul. Ołowianka 9-13 – rudowęglowiec zbudowany w l. 1948-49 w Stoczni Gdańskiej, prototyp serii 29. masowców typu B-30 budowanych w latach 1949-54 (najstarszy statek pełnomorski zbudowany całkowicie w Polsce), oddany do eksploatacji w 1949 r., odbył 1479 rejsów morskich, przewiózł ponad 3,5 mln ton towarów, zawijając do ponad 60. portów, w 1980 r. wycofany ze służby i przekazany jako hulk muzealny Muzeum Szczecińskiemu, a w 1981 r. Centralnemu Muzeum Morskiemu w Gdańsku, od 1985 r. statek-muzeum, jedyny rudowęglowiec z napędem parowym zachowany na świecie, dł. 87 m, szer. 12,20 m, wys. 5,80 m, zanurzenie 5,41 m, nośność 2610 t, poj. rejestrowa: brutto 2005 RT, netto 994 RT, prędkość maksymalna 9,5 węzła, napęd mechaniczny, maszyna parowa 4-cylindrowa, systemu Lentza typu ML8a, 2 kotły opalane węglem systemu Howden-Johnson, zużycie węgla ok. 800 kg/h, moc 1300 KM przy 125 obr./min., woj. pomorskie.

136. Ołtarz:

     1. bursztynowy Ołtarz Ojczyzny z wizerunkiem Matki Bożej – patronki Świata Pracy w prezbiterium bazyliki św. Brygidy na osiedlu Osiek, na Starym Mieście w Gdańsku, ul. Profesorska 17 (największy obiekt tego typu w Polsce, w Europie i na świecie); nastawa ołtarzowa autorstwa prof. Stanisława Radwańskiego i bursztynnika Mariusza Drapikowskiego z l. 2001-17, pow. 120 m², wys. 13 m, szer. 12 m,

     2. ołtarz główny z l. 1623-24 w bazylice katedralnej Wniebowzięcia NMP w Pelplinie, Plac Mariacki 2 – wielokondygnacyjna barokowa nastawa fundacji opata Leonarda II z obrazami działającego na Pomorzu wybitnego malarza Hermana Hana (najwyższy drewniany ołtarz w Polsce i w Europie Środkowej), 5 kondygnacji, wys. 25 m, woj. pomorskie, pow. tczewski.

137. Opera Bałtycka w Gdańsku, al. Zwycięstwa 15 – gmach otwarty w 1915 r. jako hala sportowo-widowiskowa na 2000 miejsc, w 1950 r. zaadaptowany na siedzibę opery, od 1982 r. po dobudowaniu reprezentacyjnego foyer w obecnym kształcie (najmniejsza sala operowa w Polsce), pow. zabudowy 4.340 m², pow. użytkowa 8.612 m², kubatura 59.512 m³, scena o pow. 399 m², proscenium, orkiestron na 55 miejsc, widownia o pow. 461 m² na 476 miejsc, w tym 4 miejsca dla osób niepełnosprawnych, sale prób: duża i mała sala baletowa, sale prób orkiestry i chóru, sala reżyserska, 15 garderób i zaplecze, duże foyer o pow. 560 m² i małe foyer o pow. 193 m² oraz patio o pow. 550 m².

138. Opera i Filharmonia Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki w Białymstoku, ul. Odeska 1 – powołana w 1954 r. jako Państwowa Orkiestra Symfoniczna, w l. 1974-2005 pod nazwą Filharmonia Białostocka z siedzibą przy ul. Podleśnej 2, od 2005 r. pod ob. nazwą, od 2012 r. w nowym gmachu (największe oraz najnowocześniejsze centrum kulturalne w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej); 3 sceny przy ul. Odeskiej: Duża Scena – wym. 20 × 16 m, pow. 2 tys. m², kubatura 18 tys. m³, 756 miejsc, Scena Kameralna – pow. 300 m², kubatura 2,1 tys. m³, 148 miejsc i Amfiteatr – pow. 550 m², 550 miejsc oraz sala koncertowa przy ul. Podleśnej – wym. 17,5 × 10,5 m, pow. 520 m², 447 miejsc i sala kameralna – wym. 8 × 2,7 m, pow. 99,3 m², 100 miejsc, woj. podlaskie.

139. Opona Michelin XDR 59/80 R63 przed głównym wejściem do fabryki Michelin Polska Sp. z.o.o. [d. Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych „Stomil-Olsztyn”] największej fabryki opon w Polsce i jednego z największych zakładów Grupy Michelin na świecie w Olsztynie, ul. Władysława Leonharda 9 – opona o technicznej nazwie XDR 59/80 R 63 (największa opona w Polsce, w Europie i na świecie), śred. 63″ (160,02 cm), wys. 4 m, szer. 1,5 m, masa 5,3 t, obciążenie mogące przyjąć 100 t; do wyprodukowania jednej szt. potrzeba 890 kg stali oraz 3.850 kg gumy; opona przeznaczona do pojazdów górniczych, tzw. „wozideł” pracujących w kopalniach odkrywkowych.

140. Organy:

     1. organy piszczałkowe autorstwa Hansa Hummla z l. 1612-23 w bazylice kolegiackiej pw. św. Andrzeja Apostoła z XIII/XIV w. w Olkuszu, ul. Szpitalna 1 (najstarsze zachowane organy w Polsce z oryginalnym prospektem [obudową] i mechanizmem oraz jedne z najstarszych w Europie zachowane w stopniu bliskim oryginałowi); stół gry o 2 manuałach [klawiatury ręczne] i pedale [klawiatura nożna], 31 głosów i 1.776 piszczałek, woj. małopolskie,

     2. organy w kościele ks. pallotynów pw. Miłosierdzia Bożego w Ożarowie Mazowieckim, ul. Poznańska 183 – organy wirtualne z 2014 r., wiernie odwzorowany akustycznie model instrumentu wykonanego przez firmę organmistrzowską Marcussen & Søn z Danii dla kościoła św. Wawrzyńca w Rotterdamie w Holandii (największe wirtualne organy w Polsce i w Europie), elektroniczne organy kościelne z unikalnym kontuarem z ekskluzywnej linii Silesia Royal, 90 cięgieł rejestrowych, 4 drewniane klawiatury manuałowe wykonane ręcznie, tradycyjnymi technikami organmistrzowskimi, woj. mazowieckie, pow. warszawski zachodni,

     3. prospekt organowy autorstwa Hansa Hewigkena z Neustadt z l. 1601-09 w kościele Wniebowzięcia NMP i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego na Starym Mieście w Toruniu, ul. Panny Marii 2 (najstarsze organy w Polsce), pierwotnie instrument miał 32 registry na dwóch manuałach, całość pokryta bogatą i różnorodną dekoracją snycerską o motywach figuralnych, roślinnych i geometrycznych; w l. 1924-25 całkowicie przebudowany przez Dominika Biernackiego z Włocławka, w 1976 r. zmodernizowany przez Witolda Przytulskiego z Gdańska; z elementów historycznych zachowała się praktycznie jedynie renesansowa snycerka prospektu.

141. Otwór wejściowy do Jaskini Komora Gwiaździsta, w zboczu Wielkiej Turni [1.847 m n.p.m.], w Dolinie Małej Łąki, w Tatrach Zachodnich (największy otwór jaskiniowy w Polsce), wys. 20 m, szer. 10 m, woj. małopolskie, pow. tatrzański.

142. Oz Bukowsko-Mosiński na Pojezierzu Poznańskim [Wysoczyzna Poznańska] (najdłuższy oz w Polsce i jeden z najdłuższych na obszarze całego niżu środkowoeuropejskiego), dł. ok. 37 km, maks. wys. względna 41 m [w okolicach Mirosławek], szer. podstawy ok. 80-300 m, oz składa się z 25 pagórków; jakże dziwna to forma terenu: długi, kręty wał, ciągnący się często na długości kilkunastu kilometrów. Wzgórza ozowe, choć mało znane turystom, pięknie zarysowują się w niżowym krajobrazie Polski (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć 15 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej), woj. wielkopolskie.

143. Pałac:

     1. Belweder w Warszawie, ul. Belwederska 54/56 – klasycystyczny pałac proj. Jakuba Kubickiego wybudowany w l. 1819-22 w miejscu barokowego pałacu proj. Jakuba Fontany, w l. 1822-30 siedziba wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza Romanowa, później rezydencja carska, w l. 1918-22 siedziba naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego, w l. 1922-26 i 1945-52 prezydenta Rzeczypospolitej, w l. 1952-89 przewodniczącego Rady Państwa, w l. 1989-93 i 2010-15 ponownie prezydenta Polski (najstarsza oficjalna rezydencja głowy państwa w Polsce), obiekt zarządzany przez Kancelarię Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,

     2. Pałac Biskupów Krakowskich z l. 1637-41 w Kielcach, pl. Zamkowy 1 (najlepiej zachowana oryginalna wczesnobarokowa rezydencja pałacowa w Polsce), d. rezydencja biskupów krakowskich, wzniesiona na Wzgórzu Zamkowym z inicjatywy i funduszy kanclerza wielkiego koronnego i biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika według proj. nieustalonego dotychczas architekta (do niedawna uznawana za dzieło Giovanniego Battisty Trevano, według nowszych ustaleń proj. przypisywany Constantino Teocalli lub Tomaszowi Poncino), przebudowana w XVIII w., w latach międzywojennych urząd wojewódzki, w l. 1945-71 siedziba Wojewódzkiej Rady Narodowej, od 1971 r. siedziba i główny budynek Muzeum Narodowego w Kielcach (MNKi), w 1965 r. obiekt wpisany do rejestru zabytków, w 2017 r. pałac wraz z bazyliką katedralną Wniebowzięcia NMP wpisany na listę pomników historii,

     3. pałac Dietrichsteinów z l. 1742-47 w Wodzisławiu Śląskim, ul. Wilhelma Kubsza 2 (najstarsza budowla klasycystyczna w Polsce), budowla piętrowa na planie prostokąta o wym. 52,8 × 17,4 m, fasada symetryczna 15-osiowa z 3-osiowym słabo zaznaczonym ryzalitem wejściowym zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem z kartuszem herbowym, proj. Antona Grimma, ob. Muzeum Miejskie, woj. śląskie,

     4. Pałac Prezydencki w Warszawie (d. Namiestnikowski, Rady Ministrów), ul. Krakowskie Przedmieście 46/48 – barokowy pałac proj. Constantino Teocalli wybudowany ok. 1643 r., przebudowany w l. 1818-20 na klasycystyczny wg proj. Chrystiana Piotra Aignera, własność kolejno rodu: Koniecpolskich, Radziwiłłów i Lubomirskich, od 1818 r. rządu Królestwa Polskiego, w l. 1918-39 oficjalna siedziba Rady Ministrów i premiera, od 1994 r. oficjalna siedziba prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (największa oficjalna rezydencja głowy państwa w Polsce), w bocznych skrzydłach pałacu znajdują się biura Kancelarii Prezydenta, pomieszczenia gospodarcze oraz pomieszczenia wykorzystywane przez Służbę Ochrony Państwa, na parterze lewego skrzydła można obejrzeć oryginalny stół, przy którym w 1989 r. w Sali Kolumnowej odbywały się obrady plenarne Okrągłego Stołu,

     5. pałac w Mosznej z poł. XVIII w. – rezydencja śląskiego rodu Tiele-Wincklerów, potentatów przemysłowych (ob. Centrum Terapii Nerwic); 365 pomieszczeń, kubatura 65 tys. m³, pow. 8 tys. m², 99 wież i wieżyczek (budowla z największą liczbą wież w Polsce), woj. opolskie, pow. krapkowicki, gm. Strzeleczki,

     6. pałac w Roztoce, ul. Zamkowa 3 – barokowa rezydencja rodu von Hochberg wybudowana w XVI w. na ruinach wcześniejszego założenia zamkowego jako renesansowy dwór o charakterze obronnym, rozbudowana w l. 1720-25, przebudowana w l. 1868-71, po II wojnie światowej znacjonalizowana i przekazana miejscowemu PGR, obiekt odremontowany w 1953 r., nieużytkowany popadał w ruinę, w 2017 r. przejęty przez Fundację Zamek Roztoka – Ocalić od zapomnienia (największy nieużytkowany pałac w Polsce), budowla trójkondygnacyjna, czteroskrzydłowa wzniesiona na planie prostokąta, kryta dachem mansardowym, z wewnętrznym dziedzińcem i wieżą o wys. 40 m na osi fasady ogrodowej, w 1950 r. obiekt wpisany do rejestru zabytków, ob. nowi właściciele stopniowo przywracają pałacowi dawny blask, woj. dolnośląskie, pow. świdnicki, gm. Dobromierz.

144. Parafia:

     1. Parafia św. Anny w Zębie, ul. św. Anny 4 – parafia rzymskokatolicka należąca do dekanatu Biały Dunajec archidiecezji krakowskiej, erygowana w 1932 r. przez abp. krakowskiego Adama Sapiehę (najwyżej położona parafia w Polsce – 1.013 m n.p.m.), parafię tworzą mieszkańcy Zębu, Bustryku i Sierockiego, woj. małopolskie, pow. tatrzański, gm. Poronin,

     2. Parafia św. Marka Ewangelisty w Siedlątkowie nad zbiornikiem Jeziorsko – parafia rzymskokatolicka należąca do dekanatu dobrskiego diecezji włocławskiej, erygowana w 1642 r., w 1882 r. wcielona do parafii św. Katarzyny w Pęczniewie, ponownie usamodzielniona w 1958 r. (najmniejsza parafia w Polsce), parafię tworzą mieszkańcy Siedlątkowa, Nerek i Księżej Wólki, ok. 150 wiernych, woj. łódzkie, pow. poddębicki, gm. Pęczniew,

     3. Parafia Zaśnięcia Bogurodzicy Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego w Gabowych Grądach (największa parafia staroobrzędowa w Polsce), jedno z trzech głównych skupisk starowierców w Polsce; starowiercy, którzy osiedlili się w Gabowych Grądach ok. 1867 r. należą do bezpopowców (nurtu prawosławia nieuznającego reform patriarchy Nikona), woj. podlaskie, pow. augustowski, gm. Augustów.

145. Park:

     1. FunWorld – Dmuchany Park Rozrywki nad Morzem Bałtyckim, na Wybrzeżu Słowińskim w Sarbinowie, ul. Południowa 43 (największy obiekt tego typu w Polsce), otwarty w 2021 r. oferuje m.in. 6 torów przeszkód złożonych z wielu połączonych ze sobą segmentów o zróżnicowanym stopniu trudności: „Lollypop”, „Safari”, „Happy feets”, „Plaża”, „Crossfit” i „Dżungla” oraz zjeżdżalnie, skocznie i trampoliny, labirynty, suche baseny z kulkami i dmuchane zamki, a także dmuchane postacie z popularnych bajek dla dzieci i olbrzymi namiot „Big Tent” z torem przeszkód „Wild Safari”, woj. zachodniopomorskie, pow. koszaliński, gm. Mielno,

     2. Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” w Bydgoszczy, ul. Gdańska 173/175 – miejski park leśny proj. prof. Edwarda Bartmanna i dr. Aleksandra Pietrzaka, założony w 1972 r., obecnie w granicach Zespołu Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Północnego Pasa Rekreacyjnego Miasta Bydgoszczy (największy park miejski w Polsce), obszar rekreacyjno-wypoczynkowy łączący piękno natury z infrastrukturą pozwalającą na aktywny wypoczynek, relaks i uprawianie sportów wyczynowych, pow. ok. 830 ha, na terenie parku znajduje się m.in. ogród zoologiczny, ogród botaniczny, ośrodek rekreacji konnej, ścieżki dydaktyczne oraz Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Myślęcińska Kolej Parkowa, park rozrywki i park jurajski „Zaginiony świat”, a także Całoroczne Centrum Rekreacji, park linowy, kryty skatepark, korty tenisowe i stok narciarski, woj. kujawsko-pomorskie,

     3. najbardziej zalesiony park narodowy w Polsce (ex aequo); do zaliczenia na odznakę należy wybrać jeden dowolny obiekt:

        • Roztoczański Park Narodowy, utworzony 10 maja 1974 r. na Roztoczu, pow. całkowita parku 8.483 ha, w tym pow. lasów 8.102 ha (95,5% pow. parku), otulina 38.095,87 ha, ochrona ścisła 1.029,22 ha, ochrona czynna 7.242,22 ha, ochrona krajobrazowa 211,39 ha, 5 obszarów ochrony ścisłej; ok. 20 zespołów leśnych m.in. wyżynny jodłowy bór mieszany (ok. ⅓ pow. parku), żyzna buczyna karpacka i zespół acidofilnej buczyny niżowej (razem ok. 45% pow. parku) oraz grądy, świetliste dąbrowy i bory sosnowe, a także łęgi, olsy i torfowiska wysokie z reliktami glacjalnymi i subarktycznymi, Ośrodek Edukacyjno-Muzealny w Zwierzyńcu, woj. lubelskie,

        • Świętokrzyski Park Narodowy, utworzony 1 maja 1950 r. w Górach Świętokrzyskich, pow. całkowita parku 7.626,45 ha (lasy zajmują 95% pow. parku), otulina 20.786,07 ha, ochrona ścisła 2.911,30 ha, ochrona czynna 4.458,83 ha, ochrona krajobrazowa 256,32 ha, dł. granicy 168 km, 5 obszarów ochrony ścisłej, Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego na Świętym Krzyżu, woj. świętokrzyskie,

     4. Ogród Saski w Śródmieściu Warszawy – park miejski położony między pl. marsz. Józefa Piłsudskiego, pl. Żelaznej Bramy, ul. Marszałkowską i ul. Królewską, na tzw. Osi Saskiej, pierwotnie ogród francuski, założony w l. 1724-48 dla króla Augusta II Mocnego wg proj. Matthäusa Daniela Pöppelmanna i Zachariasa Longuelune’a jako ogród pałacu Saskiego, w 1727 r. udostępniony mieszkańcom Warszawy (najstarszy publiczny park miejski w Polsce), w l. 1816-27 przekomponowany na krajobrazowy ogród angielski wg proj. Jamesa Savage’a, częściowo zniszczony podczas powstania warszawskiego, odtworzony po II wojnie światowej, pow. 15,5 ha,

     5. Park Ekologiczny Dolina Wapienicy w Beskidzie Śląskim, w Bielsku-Białej, na terenie dzielnic Wapienica i Kamienica (najstarszy park ekologiczny w Polsce), utworzony w 1993 r. jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina Wapienicy” po wieloletniej kampanii prowadzonej przez Pracownię na Rzecz Wszystkich Istot, od 1998 r. w granicach Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego, pow. 1.519,02 ha, 2 rezerwaty przyrody; pierwsze w Polsce miejsce, gdzie wprowadzono w życie ideę parku ekologicznego – połączenia ochrony przyrody z edukacją ekologiczną opartą na jej bezpośrednim doświadczaniu i zaangażowaniu społecznym na jej rzecz, woj. śląskie,

     6. Park Krajobrazowy Dolina Baryczy z 1996 r. położony między Żmigrodem i Przygodzicami (największy park krajobrazowy bez otuliny w Polsce), pow. 87.040 ha [część dolnośląska 70.040 ha, część wielkopolska 17.000 ha], nie posiada otuliny; 5 rezerwatów przyrody, obejmuje swoim zasięgiem 3 typy siedlisk: stawy rybne, podmokłe łąki i lasy; na terenie parku znajduje się także największy w Polsce i jeden z największych w Europie kompleksów stawów rybnych, w skład którego wchodzi m.in. prawie 300 stawów w rejonie Milicza i Żmigrodu, woj. dolnośląskie i woj. wielkopolskie,

     7. Park Linowy „Skarbka” na terenie dawnego kamieniołomu we wsi Skarbka, ok. 1,5 km od Bałtowskiego Kompleksu Turystycznego – JuraPark Bałtów w Bałtowie, Skarbka 49A (największy i najatrakcyjniej położony obiekt tego typu w Polsce), pow. ok. 35 tys. m², 12 tras o łącznej dł. 2.800 m, różnym stopniu trudności i różnorodnych przeszkodach, m.in. ruchome pomosty, sieci, tyrolka, ścianki wspinaczkowe, powietrzna deskorolka, skoki Tarzana oraz strzelnica ASG i ścieżka dydaktyczna, woj. świętokrzyskie, pow. ostrowiecki, gm. Bałtów,

     8. Park Mużakowski nad Nysą Łużycką na terenie Parku Krajobrazowego Łuk Mużakowa oraz Geoparku Łuk Mużakowa w Łęknicy i Bad Muskau [pol. Mużaków] w Polsce i w Niemczech – założony w 1815 r. przez księcia Hermanna Ludwiga Heinricha von Pückler-Muskau jako park przypałacowy, rozbudowany w l. 1815-45 (największy park w stylu angielskim w Polsce oraz jedno z najrozleglejszych historycznych założeń parkowych w Europie), proj. Karla Friedricha Schinkla, Augusta Schirmera, Johna Adeya Reptona i Jacoba Heinricha Herdera, pow. 728 ha, w tym 522 ha po stronie polskiej i 206 ha po stronie niemieckiej, polska część parku jest zarządzana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, a niemiecka przez Fundację Fürst–Pückler–Park Bad Muskau z siedzibą w Oranżerii na terenie parku, w 2004 r. obiekt wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, nr ref. 1127, a polska część parku wpisana na listę pomników historii, woj. lubuskie, pow. żarski (Polska), land Saksonia, pow. Görlitz (Niemcy),

     9. Park Narodowy „Ujście Warty”, utworzony 1 lipca 2001 r. dla ochrony unikatowych terenów podmokłych, rozległych łąk i pastwisk, które są jedną z najważniejszych w Polsce ostoją ptaków wodnych i błotnych (najmłodszy park narodowy w Polsce), obejmuje rozlewiska u ujścia rzeki Warty do Odry, pow. 8.074 ha, otulina 10.454 ha; na terenie parku stwierdzono obecność 245 gat. ptaków, w tym 174 lęgowych, największe w Polsce zimowisko arktycznego gatunku łabędzia krzykliwego, woj. lubuskie, pow. gorzowski, pow. sulęciński, pow. słubicki, gm. Kostrzyn nad Odrą, gm. Witnica, gm. Słońsk, gm. Górzyca,

     10. Park Śląski (d. Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka) w Chorzowie – park miejski proj. prof. Władysława Niemirskiego, założony w 1950 r., nazywany zielonymi płucami Górnego Śląska, kulturalne centrum konurbacji górnośląskiej (największy park miejski w Polsce i jeden z największych w Europie), pow. 620 ha, w latach 50. i 60. XX w. w parku realizowano kolejne inwestycje: stadion sportowy, ogród zoologiczny, planetarium, wesołe miasteczko, kolej parkowa i kolej linowa „Elka”, rosarium oraz kąpielisko „Fala” i hala wystawowa „Kapelusz”, a także tworzona od 1963 r. Galeria Rzeźby Śląskiej – unikatowa ekspozycja rzeźby plenerowej usytuowana w pobliżu restauracji „Łania”, woj. śląskie,

     11. Tatrzański Park Narodowy, utworzony 1.01.1955 r. w Tatrach (najwyżej położony park narodowy i jedyny obszar o charakterze wysokogórskim w Polsce), wys. od 773 m n.p.m. (dolina Porońca w okolicy Kośnych Hamrów) do 2.499 m n.p.m. (szczyt Rysów), pow. 21.164 ha, otulina 181 ha, ochrona ścisła 14.984 ha, ochrona czynna 3.469 ha, ochrona krajobrazowa 2.714 ha, 275 km znakowanych szlaków turystycznych o różnych stopniach trudności, w 1993 r. wpisany na listę Rezerwatów Biosfery UNESCO, woj. małopolskie,

     12. WaterFun w Skorzęcinie – wodny park rozrywki otwarty w 2021 r. na jeziorze Niedzięgiel (największy park wodny w jednym z największych kompleksów turystycznych w Polsce), ponad 100 dmuchanych elementów w czterech strefach o różnym poziomie trudności, obowiązkowe kamizelki ratunkowe dla każdego, swobodny system wyjść i wejść, elementy ułatwiające wyjście z wody i powrót na wodny plac, woj. wielkopolskie, pow. gnieźnieński, gm. Witkowo.

146. Park tematyczny:

     1. Bałtowski Kompleks Turystyczny – JuraPark Bałtów [d. Bałtowski Park Jurajski] z 2004 r. w Bałtowie, Bałtów 8A (najstarszy park tematyczny poświęcony dinozaurom i jeden z największych obiektów rozrywkowych w Polsce), kompleks turystyczny o pow. ponad 100 ha, ok. 100 rekonstrukcji dinozaurów naturalnej wielkości, woj. świętokrzyskie, pow. ostrowiecki,

     2. Energylandia Rodzinny Park Rozrywki w Zatorze, al. 3 Maja 2 (największy park rozrywki w Polsce), otwarty w 2014 r.; pow. 26 ha, ok. 80 atrakcji przeznaczonych dla wszystkich grup wiekowych, zarówno dzieci, młodzieży jak i osób dorosłych, w tym 12 rollercoasterów, liczne karuzele i urządzenia ekstremalne oraz 4 sceny widowiskowe; od 2016 r. w skład parku wchodzi park wodny Energylandia Water Park, woj. małopolskie, pow. oświęcimski,

     3. Majaland Kownaty z 2018 r. [docelowo cz. kompleksu turystycznego Holiday Park Kownaty o pow. ok. 205 ha], Kownaty 17 – tematyczny park rozrywki, oparty na bohaterach filmów belgijskiej firmy Studio 100, znanej z takich kultowych postaci jak Pszczółka Maja czy Wiking Vic (największy obiekt tego typu w Polsce), pow. ok. 10 ha, 25 głównych atrakcji, obiekt całoroczny [większość atrakcji nawiązujących do przygód rezolutnej pszczółki znajduje się w ogromnej hali], woj. lubuskie, pow. sulęciński, gm. Torzym,

     4. Mandoria Miasto Przygód z 2021 r. na terenie Miasta Mody Ptak w Rzgowie, ul. Miasto Mody 2 – tematyczny rodzinny park rozrywki czynny cały rok (największy zadaszony park rozrywki w Polsce i w Europie), pow. ok. 1,5 ha, ponad 20 różnorodnych atrakcji, m.in. roller coaster „Merkant” (najdłuższy pod dachem w Polsce), roller coaster „Mroczny Dwór” (jedyny w Polsce jeżdżący w ciemności), lustrzany labirynt „Skarbiec”, karuzela łańcuchowa „Klejnot”, karuzela wenecka „Karawana” (największa w Polsce), karuzela „Latarnia Leonarda”, karuzela z łódkami na wodzie „Rybak Bartek”, karuzela w winnicy „Beczki”, rodzinna zjeżdżalnia sześciotorowa „Barbakan”, figloraj „Ratusz”, wirujący nad portem okręt „Galeon”, zdalnie sterowane łódki „Zatoka Piskorza”, ruchoma ławka „Orkiestra Błaznów”, punkt widokowy „Bastion”, strzelnica z historycznymi karabinami oraz gry zręcznościowe, kawiarnia „Abu Cafe”, lodziarnia „Gelato”, tawerna „Trzy Dzwony”, restauracja włoska „Piazza di Mandoria”, bufet „Szybka Fretka” i sklep ze słodyczami „Pod Lizakiem”; tematyzacja parku oparta o europejskie miasta handlowe z epoki renesansu, woj. łódzkie, pow. łódzki wschodni,

     5. Park Dinozaurów z 2009 r. w Karłowie, u podnóża Szczelińca Wielkiego w Górach Stołowych, w enklawie Parku Narodowego Gór Stołowych (najwyżej położony park dinozaurów w Polsce), wys. ok. 750 m n.p.m., pow. 0,83 ha, ok. 30 figur prehistorycznych gadów wkomponowanych w malowniczy górski krajobraz z naturalnymi formami skalnymi, największy model o wys. 7 m, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki, gm. Radków,

     6. Park Dinozaurów z 2010 r. w Rodzinnym Parku Rozrywki Łeba Park w Nowęcinie k/Łeby, ul. Kolonijna 24 (największy park tematyczny poświęcony dinozaurom w jednym z największych obiektów rozrywkowych w Polsce); pow. ok. 20 ha, ok. 100 rekonstrukcji prehistorycznych gadów naturalnej wielkości w otoczeniu lasów, stawów, trzęsawisk i naturalnej przyrody, woj. pomorskie, pow. lęborski, gm. Wicko,

     7. Park Miniatur Sakralnych z 2007 r. w Myczkowcach, na terenie Ośrodka Wypoczynkowo-Rehabilitacyjnego Caritas w Centrum Kultury Ekumenicznej im. św. Jana Pawła II (największy obiekt tego typu w Polsce), pow. ok. 0,8 ha, na 10 wzgórzach 140 miniatur drewnianych kościołów i cerkwi obrządków: katolickiego, greckokatolickiego i prawosławnego z terenów Polski oraz Słowacji i Ukrainy; makiety wykonane w skali 1:25 przez zespół pod kier. Janusza Kuliga z Chmielnika przedstawiają architekturę Pogórzan, Dolinian, Łemków i Bojków, woj. podkarpackie, pow. leski, gm. Solina,

     8. Park Miniatur „Świat Marzeń” z 2007 r. w Inwałdzie, ul. Wadowicka 169 (największy obiekt tego typu w Polsce), pow. 75 tys. m², ponad 50 modeli najsławniejszych budowli architektonicznych na świecie, m.in. Świątynia Akropolu i Partenon w Atenach, Bazylika św. Piotra i Koloseum w Rzymie, Krzywa Wieża w Pizie, Brama Brandenburska w Berlinie, Wieża Eiffla i Łuk Triumfalny w Paryżu, Big Ben w Londynie, Sfinks i piramidy w Gizie, Statua Wolności w Nowym Jorku, Biały Dom w Waszyngtonie oraz Wielki Mur Chiński, a także zamek krzyżacki w Malborku, Zamek Królewski na Wawelu i Sukiennice w Krakowie, Stadion PGE Narodowy i Zamek Królewski w Warszawie; większość obiektów wykonana w skali 1:25, z wyjątkiem Placu św. Piotra i Bazyliki św. Piotra w Rzymie – skala 1:15 oraz kompleksu weneckiego (Plac św. Marka, bazylika św. Marka i dzwonnica św. Marka w Wenecji) – skala 1:10, woj. małopolskie, pow. wadowicki, gm. Andrychów,

     9. Park Nauki i Rozrywki – JuraPark Krasiejów z 2010 r. w Krasiejowie, ul. 1 Maja 10 (największy park tematyczny w Polsce i w Europie); Pawilon Paleontologiczny z największymi skamieniałościami triasowymi płazów i gadów w Polsce i w Europie – jedyne na świecie muzeum umieszczone nad czynnym stanowiskiem paleontologicznych, które można oglądać przez przeszkloną podłogę, ścieżka edukacyjna o dł. 1,5 km, ok. 200 modeli blisko 70 gat. dinozaurów naturalnej wielkości, Tunel Czasu, Kino Emocji Cinema 5D, Prehistoryczne Oceanarium, woj. opolskie, pow. opolski, gm. Ozimek.

147. Peron 2 na stacji kolejowej Częstochowa Osobowa, w Śródmieściu miasta, al. Wolności 21/23 (najdłuższy peron kolejowy, na jednym z najnowocześniejszych dworców kolejowych w Polsce i w Europie), oddany do użytku w 1996 r., w 150. rocznicę uruchomienia Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, dł. 565 m, woj. śląskie.

148. Pisanka w centrum Lipska nad Biebrzą na Suwalszczyźnie, w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego, Rynek 2 – pisanka o wys. 3 m, zdobiona charakterystycznym dla tego terenu ornamentem, ustawiona w 2019 r. obok Muzeum Lipskiej Pisanki i Tradycji powstałego w 2007 r., mającego na celu zachowanie tradycji pisankarskiej, opartej na technice batiku szpilkowego (największa pisanka w Polsce), woj. podlaskie, pow. augustowski.

149. Planetarium I Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim, al. Mikołaja Kopernika 6 – pomoc dydaktyczna zbudowana przez nauczyciela fizyki i astronomii Zbigniewa Solarza w 1981 r. (najstarsze amatorskie, a zarazem pierwsze szkolne planetarium w Polsce), kopuła projekcyjna o śred. 6 m, 40 miejsc, projektor w kształcie kuli zawierający 24 rzutniki wyświetlające ok. 6 tys. gwiazd całego nieba (tyle widzi osoba obdarzona przeciętnym wzrokiem w dobrych warunkach atmosferycznych); obiekt powstał całkowicie w kraju, bez zagranicznych zakupów skomplikowanej aparatury i bez wielkich nakładów inwestycyjnych, jest pierwszą tego typu pomocą dydaktyczną stworzoną w polskiej szkole, woj. łódzkie.

150. Plaża:

     1. plaża w Świnoujściu, dł. ok. 10 km, w tym 3,7 km na wyspie Uznam i 6 km na wyspie Wolin, maks. szer. 200 m (najszersza plaża nadmorska w Polsce), woj. zachodniopomorskie,

     2. plaża w Jarosławcu – sztuczna plaża z l. 2016-18 powstała w ramach prac refulacyjnych pod najwyższym klifem (największa i najczystsza plaża w Polsce oraz największa sztuczna plaża w Europie), dł. 3 km, szer. 35 m, pow. ok. 5 ha; budowa plaży była największą inwestycją na całej linii brzegowej Bałtyku w historii Polski, woj. zachodniopomorskie, sławieński, gm. Postomino.

151. Poczet królów polskich w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu, Rynek Staromiejski 1 – jeden z pocztów królów polskich, cykl barwnych wizerunków polskich monarchów od 1964 r. eksponowany w Sali Królewskiej Ratusza Staromiejskiego (najstarszy zachowany i jeden z nielicznych zespołów portretów królewskich w Polsce), 24 olejne portrety królów Polski, w tym 18 wykonanych na konkretną okoliczność z pobudek ideowo-politycznych, ufundowane przez Radę Torunia przed 1645 r. dla uświetnienia Colloquium Charitativum (łac. braterska rozmowa), zjazdu europejskich katolików, luteranów i kalwinistów; poczet stanowią najstarszy tego typu zestaw wizerunków monarszych w Polsce.

152. Polichromia (ozdoba malarska ścian, sufitów i sklepień):

     1. fresk z wizerunkiem Matki Boskiej Pocieszenia z pocz. XVI w. w kaplicy Matki Boskiej Pocieszenia w kościele oo. augustianów pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty na Kazimierzu w Krakowie, ul. Augustiańska 9 (najstarszy cudowny wizerunek maryjny w Polsce), w 2000 r. obraz został ukoronowany przez kard. Franciszka Macharskiego,

     2. freski z XIII w. w bazylice Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Czerwińsku nad Wisłą, ul. Klasztorna 23 (największy zespół romańskich malowideł ściennych w Polsce), na końcu płd. nawy świątyni w pięciu rzędach umieszczono malowidła w stylu miniaturowym ujęte w medaliony przedstawiające sceny głównie ze Starego Testamentu (piąty rząd odnosi się do Nowego Testamentu), utrwalono na nich sceny z Księgi Rodzaju, z życia pierwszych rodziców oraz związane z historią Noego i Abrahama, a także obrazy męczeństwa, m.in. św. Szczepana i dziejów Apostołów, w tym św. Piotra i św. Pawła, te pięć rzędów to w uproszczeniu cykl stworzenia świata, grzechu pierworodnego i wygnania z Raju; prawdopodobnie była to rozbudowana wersja Sądu Ostatecznego z dużą ilością wątków, całkowita pow. polichromii ok. 10 m²; woj. mazowieckie, pow. płoński,

     3. malowidła w kościele św. Jakuba Apostoła w Małujowicach – zespół malowideł ściennych z czasów późnego średniowiecza (największe gotyckie polichromie w Polsce), pow. ok. 1.000 m², w prezbiterium unikatowe i rzadkie w symbolice sakralnej przedstawienia maryjne, wyjątkowa scena ukrzyżowania Chrystusa przez cnoty (na świecie zinwentaryzowano jedynie 12 podobnych przedstawień), największy w Polsce średniowieczny cykl ilustracji biblijnych (96 obrazów) tworzący zespół tzw. Biblii Pauperum (czyli „Biblii Ubogich” – dawniej niepiśmiennym osobom przekazywano słowo boże za pomocą obrazów) oraz największy rozmiarowo strop w Polsce o pow. 258 m², wykonany z 640. pomalowanych desek z drewna jodłowego; najważniejszy punkt Brzeskiego Szlaku Średniowiecznych Polichromii, woj. opolskie, pow. brzeski, gm. Skarbimierz,

     4. polichromia patronowa z ok. 1500 r. w kościele św. Michała Archanioła z 2. poł. XV w. w Dębnie, ul. Kościelna 42 (najstarsza w całości zachowana polichromia patronowa w jednym z najlepiej zachowanych gotyckich drewnianych kościołów w Polsce i w Europie), wykonana na drewnie w 33 kolorach, zawierająca 77 motywów w 12 układach, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Nowy Targ,

     5. polichromia z 1647 r. w kościele św. Elżbiety Węgierskiej w Trybszu na Spiszu – pierwsze przedstawienie Tatr od strony północnej (najstarsza zachowana panorama Tatr w Polsce), malowidło umiejscowione na stropie nad nawą, jako tło sceny ukazującej Sąd Ostateczny, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Łapsze Niżne.

153. Pomnik:

     1. chaczkar (ormiański kamień krzyżowy) z 2004 r. obok kościoła św. Mikołaja na Starym Mieście w Krakowie, ul. Mikołaja Kopernika 9 – pomnik polskich Ormian w formie kamiennej płyty wotywnej (najstarszy chaczkar w Polsce), proj. Jacka Chrząszczewskiego nawiązujący w swej formie do absydy katedry ormiańskiej we Lwowie (jedynej na dawnych ziemiach polskich) upamiętniający Ormian, którzy od XIV w. mieszkali w Polsce i położyli wiele zasług dla Rzeczypospolitej oraz ofiary ludobójstwa dokonanego na ludności ormiańskiej w Turcji w 1915 r., a także tych, którzy zginęli na polskich Kresach Wschodnich w czasie II wojny światowej,

     2. figura Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata z 2010 r. w Świebodzinie, ul. Sulechowska, wzniesiony na sztucznie usypanym kopcu o wys. 16,5 m (najwyższa i największa rzeźba przedstawiająca Jezusa Chrystusa w Polsce, w Europie i na świecie, jednocześnie najwyższy i największy pomnik figuralny w Polsce); proj. Mirosława Pateckiego formą nawiązujący do statuy Chrystusa Zbawiciela w Rio de Janeiro, wys. 36 m, z czego 33 m przypada na figurę, a 3 m na wieńczącą ją pozłacaną koronę o śred. 3,5 m, dł. dłoni 6 m, odległość między końcami palców rąk 24 m, masa 440 t, woj. lubuskie,

     3. Grób Nieznanego Żołnierza na placu przed bazyliką archikatedralną św. Stanisława Kostki w Łodzi, ul. ks. Ignacego Skorupki 1 – pomnik w formie monumentalnej płyty nagrobnej z tzw. „wiecznym zniczem”, poświęcony bezimiennym żołnierzom poległym na polach bitew (najstarszy pomnik tego typu w Polsce), monument wzniesiony z inicjatywy Bolesława Fichny w 1925 r., proj. Stanisława Kazimierza Ostrowskiego, zniszczony przez Niemców w 1939 r., odbudowany po II wojnie światowej i ponownie odsłonięty w 1946 r.,

     4. ławeczka Jana Karskiego z 2009 r. na szczycie Kopca Pamięci w Parku Ocalałych, w dolinie rzeki Łódki w Łodzi, ul. Wojska Polskiego – pomnik legendarnego emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego, który pierwszy powiadomił świat o eksterminacji Żydów (najdłuższa ławeczka pomnikowa w Polsce), dzieło autorstwa prof. Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki w Krakowie Karola Badyny,

     5. ławeczka Józefa Szwejka z 2003 r. na miejskim deptaku w Sanoku, ul. 3 Maja, fragment międzynarodowego szlaku turystycznego „Śladami dobrego wojaka Szwejka” (najstarszy i najsympatyczniejszy pomnik najsłynniejszego żołnierza armii Austro-Węgier w Polsce, a piąty na świecie); pomnik dłuta Adama Przybysza upamiętnia postać Józefa Szwejka z Królewskich Vinohradów w Pradze – szeregowca 11 kompani 91 Pułku Piechoty z Czeskich Budziejowic, głównego bohatera antywojennej powieści czeskiego pisarza Jaroslava Haška „Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej” z l. 1921-23 z ilustracjami Josefa Lady, który po śmierci pisarza w l. 1923-25 stworzył nowy wizerunek bohatera – prostodusznego, łysego, grubego piwosza; uważa się, że postać jest kompilacją charakteru i przygód autora oraz jego towarzysza broni Františka Strašlipki, woj. podkarpackie,

     6. ławeczka Juliana Tuwima w Łodzi, ul. Piotrkowska 104 – spiżowy pomnik autorstwa Wojciecha Gryniewicza odsłonięty w 1999 r. przed pałacem Juliusza Heinzla (najstarsza ławeczka pomnikowa w Polsce), pomnik przedstawia poetę naturalnej wielkości siedzącego na ławeczce w pozie sprawiającej wrażenie, jakby słuchał kogoś siedzącego obok niego; rzeźba jest częścią tzw. „Galerii Wielkich Łodzian” – grupy plenerowych pomników w brązie, ustawianych od 1999 r. na chodnikach ul. Piotrkowskiej,

     7. Maszt Wolności z 2014 r. na rondzie Zgrupowania AK „Radosław” w Warszawie, na granicy dzielnic: Śródmieście, Wola i Żoliborz – pomnik w formie masztu flagowego, upamiętniający Polskę Walczącą i powstanie warszawskie oraz 100-lecie wybuchu I wojny światowej, 25-lecie III RP i 10-lecie wstąpienia Polski do Unii Europejskiej (najwyższy maszt flagowy w Polsce, z flagą o największej powierzchni w Polsce), wys. 63 m, masa ok. 40 t, pow. flagi 100 m²,

     8. pomnik Dekalogu z 1995 r. w Parku Staromiejskim w Łodzi, ul. Wolborska – monumentalna rzeźba przedstawiająca Mojżesza dźwigającego kamienne tablice z dziesięciorgiem przykazań (najstarszy pomnik dekalogu w Polsce), proj. prof. Kazimierza Gustawa Zemły, wys. 7,5 m (rzeźba 4 m, cokół 3,5 m), w podstawę pomnika wmurowano urnę z ziemią z Jerozolimy; pomnik odsłonięty w obrębie dawnego getta, w miejscu nieistniejących już dwóch łódzkich synagog gminnych: Starej Synagogi i Synagogi Alte Szil ma upamiętniać Żydów zamieszkujących niegdyś Łódź oraz być symbolem pojednania i pokoju,

     9. pomnik Dekalogu z 2005 r. na ścianie skalnej w amfiteatrze Kadzielnia (cz. Geoparku Kielce) w Kielcach, al. Legionów – dedykowany Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II (największy pomnik dekalogu w Polsce); każda z dwóch monumentalnych tablic Mojżesza symbolizujących dziesięć przykazań ma 6 m wys. i 2 m szer.; na pierwszej wyryto cyfry rzymskie trzech pierwszych przykazań, a na drugiej pozostałych siedmiu, woj. świętokrzyskie,d) pomnik Dekalogu z 2005 r. na ścianie skalnej w amfiteatrze Kadzielnia (cz. Geoparku Kielce) w Kielcach, al. Legionów – dedykowany Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II (największy pomnik dekalogu w Polsce); każda z dwóch monumentalnych tablic Mojżesza symbolizujących dziesięć przykazań ma 6 m wys. i 2 m szer.; na pierwszej wyryto cyfry rzymskie trzech pierwszych przykazań, a na drugiej pozostałych siedmiu, woj. świętokrzyskie,

     10. pomniki nagrobne władców na Tarnowie w bazylice katedralnej Narodzenia NMP w Tarnowie, pl. Katedralny 5 – monumentalne renesansowe pomniki nagrobne rodu Tarnowskich z l. 1561-67 oraz Ostrogskich z l. 1619-20 (największe i najwyższe pomniki nagrobne w Polsce i w Europie); pomnik Jana Amora i Jana Krzysztofa Tarnowskich proj. Jana Marii Mosca zw. Padovano o wym. 13,8 × 5,6 m – dwukondygnacyjna konstrukcja na wysokim cokole, zwieńczona attyką z figurą Chrystusa Zmartwychwstałego, wykonana z piaskowca, z elementami z czerwonego i żółtego marmuru oraz pomnik Janusza i Zuzanny Ostrogskich proj. Jana Pfistera o wym. 12,9 × 7,9 m – przyścienna trójpoziomowa kompozycja wykonana w czarnym i czerwonym marmurze oraz żółtym alabastrze, powiększony techniką trompe-l'œil (malarstwo iluzjonistyczne), woj. małopolskie,

     11. pomnik Jana Pawła II z 1980 r. na dziedzińcu Pałacu Biskupiego z XIX w. na Starym Mieście w Krakowie, ul. Franciszkańska 3 (najstarszy pomnik papieża w Polsce i jeden z najstarszych na świecie); figura jednego z najwybitniejszych Polaków proj. włoskiej artystki-rzeźbiarki Jole Sensi Croci, dar artystów włoskich dla Krakowa, wys. 169 cm,

     12. pomnik konny Jana III Sobieskiego z ok. 1693 r. w przejściu z Sali Białej do galerii południowej pałacu w Wilanowie Królewskim w Warszawie, ul. Stanisława Kostki Potockiego 10 (najstarszy pomnik konny w Polsce); autor nieznany, wys. 290 cm, szer. 237 cm, gł. 135 cm,

     13. pomnik Małego Powstańca z 1983 r. na murach obronnych Starego Miasta w Warszawie, przy ul. Podwale w pobliżu „Domu Kata” (ob. siedziba Cechu Rzemiosł Różnych), pomiędzy ul. Wąski Dunaj i Szeroki Dunaj (najmniejszy całopostaciowy pomnik w Polsce), w 1984 r. pomnik upamiętniający najmłodszych uczestników powstania warszawskiego opatrzono inskrypcją „Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, za każdy kamień twój, Stolico, damy krew”; proj. Jerzego Jarnuszkiewicza, wys. ok. 1,5 m,

     14. pomnik Orła Piastowskiego z 1971 r. na Górze Piaskowej w parku miejskim im. Stanisława Firleja w Ziębicach (największy w Polsce i w Europie pomnik z ceramiki); monument upamiętniający tysiąclecie państwa polskiego oraz powrót ziem zachodnich do Polski, proj. Tadeusz Teller, wykonany ze 157 elementów ceramicznych, wys. 8 m, rozpiętość skrzydeł 10 m, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki,

     15. Pomnik Pamięci Narodowej przy kościele Chrystusa Króla w Jarosławiu nad Sanem, ul. 3 Maja 49 – monument wzniesiony w l. 2017-18 z inicjatywy ks. prał. ppłk. Andrzeja Surowca wg proj. Dariusza Jasiewicza, składający się z granitowych płyt z inskrypcjami oraz odlanych z brązu postaci wybitnych Polaków, upamiętniający najważniejsze wydarzenia w dziejach Polski – od chrztu w 966 r. do pontyfikatu papieża Jana Pawła II (najdłuższy pomnik w Polsce), dł. 32 m, popiersia i płaskorzeźby m.in. króla Jana III Sobieskiego, nacz. Tadeusza Kościuszki, gen. Józefa Sowińskiego, Romualda Traugutta, marsz. Józefa Piłsudskiego, ks. Ignacego Skorupki, rtm. Witolda Pileckiego, ks. Jerzego Popiełuszki, kard. Stefana Wyszyńskiego, kard. Augusta Hlonda i papieża Jana Pawła II, woj. podkarpackie,

     16. pomnik Ziemniaka z 1983 r. przy bramie prowadzącej na teren dawnej Stacji Hodowli Roślin w Biesiekierzu, na płd. od drogi krajowej nr 6 (największy monument ziemniaka w Polsce, w Europie i na świecie), wys. ze stelażem 9 m (nawiązuje do wyhodowanych dziewięciu odmian ziemniaków), wys. bulwy 3,95 m, pomysł dyr. Stacji Hodowli Roślin Mariusz Roleder, autor Wiesław Adamski, woj. zachodniopomorskie, pow. koszaliński,

     17. statua Jana Pawła II z 2013 r. na terenie Parku Miniatur Sakralnych „Złota Góra” w Częstochowie, w dzielnicy Zawodzie-Dąbie, ul. Złota (najwyższy i największy pomnik papieża w Polsce i na świecie); wys. 14 m, masa ok. 7 t.

154. Port morski Gdańsk nad Zatoką Gdańską na Martwej Wiśle w Gdańsku (najstarszy i największy port morski w Polsce i jeden z największych na Bałtyku); pow. 3.248 ha lądu, pow. składowa 548 tys. m², dł. nabrzeży 21.214 m, dopuszczalne zanurzenie 15 m, zdolność przeładunkowa 60 mln ton, obroty ładunkowe w 2017 r. – 40,6 mln ton; w płn. cz. portu mogą być przyjmowane największe statki, jakie pływają po Morzu Bałtyckim.

155. Poznań Congress Center na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich (MTP), pawilon nr 15 (d. nr 23), ul. Głogowska 10 – centrum kongresowe, wystawiennicze i widowiskowe należące do Grupy MTP (największy obiekt konferencyjny w Polsce), trzykondygnacyjny budynek proj. Wojciecha Tkaczyka z pocz. l. 80. XX w., ukończony dopiero w 1994 r., gruntownie zmodernizowany w 2008 r., przystosowany do organizacji kongresów i eventów dla ponad 10 tys. uczestników, pow. całkowita ok. 16 tys. m², w tym pow. wystawiennicza 5 tys. m², 38 w pełni wyposażonych sal konferencyjnych oraz przestronne foyer o pow. 2.250 m², strefy VIP oraz przestrzenie dedykowane wystawom i stoiskom sponsorskim, integralną częścią pawilonu jest oddana do użytku w 2012 r. Sala Ziemi o pow. 1,925 m² i wym. 55 × 35 m mogąca pomieścić blisko 2 tys. osób (najnowocześniejsza sala kongresowa w Polsce), 6 restauracji, 3 niezależne wejścia, 2 tys. miejsc parkingowych.

156. Poznański Park Naukowo-Technologiczny z 1995 r. w Poznaniu, ul. Rubież 46 (najstarszy park technologiczny w Polsce); utworzony z inicjatywy prof. dr. hab. Bogdana Marcińca w miejscu wyburzonego zbiornika gazu na Naramowicach, w ramach Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

157. Pręgierz z 1566 r. na Małym Rynku w Bystrzycy Kłodzkiej – narzędzie kar potwierdzające dawne uprawnienia sądownicze miasta (najstarszy zabytek karnej jurysdykcji w Polsce), wys. 350 cm; na głowicy inskrypcja: „DEUS IMPIOS PUNIT” [Bóg ukarze niegodziwców], woj. dolnośląskie, pow. kłodzki.

158. Promenada spacerowa z 2011 r. w Szczawnicy, nad potokiem Grajcarek, w rejonie Pienińskiego Parku Narodowego (najdłuższy deptak w Polsce), dł. ok. 1.800 m; biegnie od dolnej stacji kolejki linowej na Palenicę do ścieżki pieszo-rowerowej prowadzącej wzdłuż Dunajca na Słowację; składa się z ciągu pieszego i rowerowego oraz jezdnego umożliwiającego dojazd do posesji zlokalizowanych wzdłuż deptaku; liczne elementy małej architektury, m.in. ławeczki, pergole, donice z kwiatami i drzewkami, tarasy widokowe i stylowe mostki łączące obydwa brzegi Grajcarka, woj. małopolskie, pow. nowotarski.

159. Przełom Dunajca przez Pieniny w Pienińskim Parku Narodowym (najgłębszy przełom rzeczny w Polsce); przełom Dunajca w Pieninach, przez który rzeka wije się zakolami pomiędzy kilkusetmetrowej wysokości skałami, urzeka swym pięknem, a zielonoszare wody kontrastujące z białymi wapiennymi skałami sprawiają, że jest to jedno z najbardziej niezwykłych miejsc w Polsce i w Europie; dł. odc. przełomu – 9 km, wys. początku przełomu w Sromowcach Niżnych – 452 m n.p.m., wys. końca przełomu w Szczawnicy – 429 m n.p.m. (do zaliczenia na odznakę należy wziąć udział w spływie tratwami ze Sromowców Wyżnych do Szczawnicy lub Krościenka, względnie odbyć wycieczkę pieszą albo rowerową „Drogą Pienińską" ze Szczawnicy do Czerwonego Klasztoru w pow. Kieżmark, w kraju preszowskim na Słowacji), woj. małopolskie, pow. nowotarski.

160. Rafa koralowa w Akwarium Gdyńskim Morskiego Instytutu Rybackiego, al. Jana Pawła II 1 (największa żywa rafa koralowa w Polsce); na I piętrze muzeum, w największym zbiorniku o poj. 3 tys. litrów można podziwiać kilkadziesiąt gatunków koralowców twardych, korale miękkie oraz zwierzęta bezkręgowe, m.in. przydacznie, strzykwy i rozgwiazdy, woj. pomorskie.

161. Regalia (oznaki władzy, godności i stanu królewskiego) królów Polski:

     1. miecz ceremonialny Orderu Orła Białego [później Orderu Świętego Stanisława] w Kaplicy Małej na Zamku Królewskim w Warszawie, pl. Zamkowy 4 – miecz ceremonialny wykonany w 1764 r. dla króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, z przeznaczeniem na uroczystości towarzyszące koronacji; od 1765 r. insygnium orderowe do pasowania kawalerów Orderu Świętego Stanisława w kościele Świętego Krzyża w Warszawie (wraz z Łańcuchem Orderu Orła Białego [zw. Klejnotem Rzeczypospolitej] najstarsze insygnia orderowe w Polsce oraz ostatnie zachowane, czyli najmłodsze insygnia koronacyjne królów Polski); ob. eksponowany jako miecz ceremonialny Orderu Orła Białego,

     2. Szczerbiec z XII/XIII w. w Skarbcu Koronnym na Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie – średniowieczny obosieczny miecz ceremonialny, pierwotnie miecz sprawiedliwości [gladius iustitiae], jeden z najcenniejszych zabytków i unikatowe świadectwo polskiej historii (najstarsze zachowane polskie insygnium koronacyjne, jedyne zachowane insygnium dynastii Piastów), w l. 1320-1764 miecz koronacyjny królów Polski; ob. rozmiary: dł. całkowita 98,4 cm, dł. głowni 82 cm, dł. rękojeści 16,4 cm, szer. głowni 4,8-5 cm, grub. głowni 0,3 cm, grub. rękojeści 1,2-2,6 cm, masa całkowita 1,26 kg,

     3. włócznia świętego Maurycego z końca X w. w Sali Królewskiej Muzeum Katedralnego im. Jana Pawła II na Wawelu w Krakowie – średniowieczna ceremonialna włócznia uważana za pierwsze historyczne insygnium władzy używane przez władców Polski z dynastii Piastów, kopia Świętej Lancy Cesarskiej (najstarsze insygnium władzy używane przez władców Polski), ofiarowana wraz z częścią gwoździa z Krzyża Pańskiego na zjeździe gnieźnieńskim w 1000 r. księciu Bolesławowi I Chrobremu przez cesarza Ottona III jako oznaka uznania przez cesarza suwerennej władzy polskiego księcia; do naszych czasów z lancy zachował się jedynie grot włóczni.

162. RTCN Katowice/Kosztowy – Radiowo-Telewizyjne Centrum Nadawcze z 1976 r. w Mysłowicach, w dzielnicy Krasowy, ul. Orła Białego 6 (najwyższy obiekt nadawczy i jednocześnie najwyższy maszt oraz obiekt budowlany w Polsce), wys. posadowienia podpory anteny 308 m n.p.m., wysokość zawieszenia systemów antenowych – radio: 200, 238, 282, telewizja: 245, 251, 310, 345 m n.p.t., wys. 358,70 m, woj. śląskie.

163. Radiowo-Telewizyjny Ośrodek Nadawczy (RTON):

     1. RTON Skrzyczne [Radiowo-Telewizyjny Ośrodek Nadawczy Skrzyczne] z 1992 r. w Szczyrku – wieża radiowo-telewizyjna i budynek zarządu na Skrzycznem w Beskidzie Śląskim (najwyżej położony obiekt nadawczy tego typu w Polsce), wys. posadowienia podpory anteny 1.248 m n.p.m., wys. zawieszenia systemów antenowych – radio: 68, telewizja: 82 m n.p.t., wys. wieży 87 m, woj. śląskie, pow. bielski,

     2. RTON Śnieżne Kotły [Radiowo-telewizyjny Ośrodek Nadawczy Śnieżne Kotły] z 1960 r. w Piechowicach w Karkonoszach – wieża radiowo-telewizyjna na budynku dawnego Schroniska „Nad Śnieżnymi Kotłami” z 1897 r. (najwyżej położony zaadaptowany obiekt nadawczy w Polsce), wys. posadowienia podpory anteny 1.490 m n.p.m., wysokość zawieszenia systemów antenowych – radio: 18, 20, telewizja: 20, 22 m n.p.t., wys. wieży 24 m, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski.

164. Ratusz:

     1. ratusz z 1743 r. na Rynku w Sulmierzycach – barokowy, drewniany, otynkowany, jednopiętrowy budynek z opartym na filarach, czterospadowym dachem naczółkowym krytym gontem i cebulastą wieżą (najmniejszy ratusz w Polsce, jedyny zachowany w całości drewniany ratusz w Polsce oraz jedyny tego typu obiekt w Polsce i w Europie), ob. Muzeum Regionalne Ziemi Sulmierzyckiej im. Sebastiana Fabiana Klonowica, woj. wielkopolskie, pow. krotoszyński,

     2. Stary Ratusz na Rynku Starego Miasta we Wrocławiu, Rynek Ratusz 1 – gotycki, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, trójtraktowy budynek na planie wydłużonego prostokąta z wieżą i kilkoma przybudówkami z XIII-XVI w. (najstarszy, największy i jeden z najlepiej zachowanych historycznych ratuszy w Polsce), na parterze: Hala Mieszczańska, Sala Sądowa, Kancelaria i Izba Rady oraz Kancelaria i Izba Wójta; na piętrze: trójnawowa Sala Wielka, Kancelaria i Izby Ławy, Izba Seniora Rady, Skarbiec i Sala Książęca (d. Kaplica Rady pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty), trójbiegowa klatka schodowa łącząca parter z piętrem; wys. 67 m; ob. Muzeum Sztuki Mieszczańskiej – oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia.

165. Rekonstrukcja obozowiska neandertalczyków przed wejściem do Jaskini Ciemnej na zboczu nad dnem Doliny Prądnika, w masywie Góry Koronnej w pobliżu wsi Smardzowice na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego (najstarsze szczątki człowieka w Polsce), wymiary jaskini: dł. 88 m, szer. 23 m, wys. ok. 10 m, obok platforma widokowa i charakterystyczna skała wapienna zwana „Rękawicą” lub „Pięciopalcówką”; w 2018 r. archeolodzy odkryli na terenie jaskini paliczki – kości dłoni neandertalskiego dziecka, datowane na ok. 115 tys. lat; odkrycie zostało uznane za najważniejsze odkrycie archeologiczne w Polsce 2018 w rankingu kwartalnika popularnonaukowego Archeologia Żywa, woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Skała.

166. Rezerwat przyrody:

     1. rezerwat przyrody Jezioro Łuknajno w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich – rezerwat faunistyczny na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego (najmniejszy i jeden z najstarszych rezerwatów biosfery oraz najstarszy obszar objęty konwencją ramsarską w Polsce), utworzony w 1947 r. jako rezerwat ornitologiczny, od 1976 r. rezerwat biosfery w ramach programu UNESCO-MAB (Człowiek i biosfera), od 1977 r. objęty międzynarodową konwencją ramsarską chroniącą obszary błotne i podmokłe, pow. 1.189,11 ha, wys. 115 m n.p.m., ponad 170 gat. ptaków, w tym rzadkie i cenne na skalę europejską: błotniak stawowy i derkacz oraz największa kolonia łabędzia niemego w Polsce i w Europie, woj. warmińsko-mazurskie, pow. mrągowski, gm. Mikołajki,

     2. rezerwat przyrody Kadzielnia na terenie Kielc, w paśmie Kadzielniańskim Gór Świętokrzyskich – ścisły rezerwat przyrody nieożywionej utworzony w 1962 r. w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych grup skał wapiennych o malowniczym ukształtowaniu z żyłami kalcytowymi i stanowiskiem rzadkich roślin, szczególnie ze względu na niezwykłe cenne znaleziska paleontologiczne (najmniejszy oraz jeden z najcenniejszych rezerwatów przyrody nieożywionej w Polsce), obejmuje Skałkę Geologów – najwyższą część wzgórza Kadzielnia [295 m n.p.m.], pow. 0,60 ha; rezerwat wraz z pozostałą cz. d. kamieniołomu wchodzi w skład Geoparku Kielce, woj. świętokrzyskie,

     3. rezerwat przyrody Polesie Konstantynowskie w Łodzi, na Wysoczyźnie Łaskiej – leśny rezerwat przyrody utworzony w 1930 r. w granicach administracyjnych miasta, stanowiący fragment dawnej Puszczy Łódzkiej (najstarszy miejski rezerwat przyrody w Polsce), pow. 9,8 ha; rezerwat jest obszarem niedostępnym dla zwiedzających, tylko raz w roku (5 czerwca) z okazji Światowego Dnia Środowiska (ang. World Environment Day, WED), za zgodą wojewódzkiego konserwatora przyrody, wolontariusze mogą wejść na jego teren, aby wyzbierać śmieci.

167. Rozbrat na Sołaczu w Poznaniu, ul. Kazimierza Pułaskiego 21a – kompleks budynków zaadaptowanych na społeczne centrum kultury alternatywnej i mieszkania (squatting), siedziba i miejsce spotkań lokalnej sekcji Federacji Anarchistycznej, Poznańskiej Koalicji Antywojennej, grupy Rytmy Oporu, inicjatywy Jedzenie Zamiast Bomb i Stowarzyszenia Inicjatyw Społecznych „Ulica” (najstarszy i jeden z najbardziej znanych squatów w Polsce), w nazwie squatu chodzi o „rozbrat” z władzą, z centralizacją i hierarchią; w ramach funkcjonowania ośrodka organizowane są liczne koncerty, dyskusje i spotkania z działaczami społecznymi oraz happeningi i protesty społeczne, wśród imprez cyklicznych odbywających się na Rozbracie wyróżnić można m.in. Festiwal Sztuki DIY (Do It Yourself), z Rozbratem związana jest również niezależna Oficyna Wydawnicza Bractwa Trojka, zajmująca się głównie wydawaniem książek o tematyce anarchistycznej, jak również lewicowej.

168. Rynek:

     1. Rynek na Starym Mieście we Wrocławiu (najstarszy i jeden z największych rynków staromiejskich w Polsce i w Europie), powstał za czasów Henryka Brodatego, między 1214 a 1232 r., wym. 213 × 178 m, pow. 3,8 ha; ob. centralna część strefy pieszej,

     2. Rynek w Latowiczu nad Świdrem, na Mazowszu (największy wiejski rynek w Polsce), wytyczony w 1. poł. XV w., kiedy Latowicz był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego (prawa miejskie 1423-1869), wym. 260 × 180 m, woj. mazowieckie, pow. miński.

169. Rzeka:

     1. Rzeka Chocina – lewy dopływ Brdy o dł. 38,88 km (najbardziej kręta rzeka w Polsce); rzeka płynie przez tereny Zaborskiego Parku Krajobrazowego w Borach Tucholskich od źródeł w okolicach wsi Konarzyny i silnie meandrując uchodzi do jeziora Karsińskiego w pobliżu kolonii Kokoszka w sołectwie Swornegacie (do zaliczenia na odznakę wystarczy krótki spacer nad rzeką w dowolnym miejscu), woj. pomorskie, pow. chojnicki,

     2. Rzeka Odra w zlewisku Morza Bałtyckiego, na terenie Czech, Polski i Niemiec – rzeka stanowiąca największą śródlądową drogę wodną w Polsce (najdłuższa żeglowna rzeka w Polsce), pod względem całkowitej długości druga po Wiśle rzeka w Polsce, dł. 854,3 km, z czego 742 km w Polsce, pow. dorzecza 118.861 km², z czego 106.056 km² w Polsce, co stanowi 32,9% pow. kraju, źródło rzeki we wsch. Czechach, w Górach Odrzańskich w Sudetach, na wys. 634 m n.p.m., na płd.-wsch. zboczu wzgórza Fidlův kopec, rzeka uchodzi do Roztoki Odrzańskiej, będącej zatoką Zalewu Szczecińskiego, w płn.-zach. cz. Polski, przy płn. granicy miasta Police (do zaliczenia na odznakę wystarczy krótki spacer nad rzeką w dowolnym miejscu na terenie Polski).

170. Sala Orderu Orła Białego w Pałacu Prezydenckim w Warszawie, ul. Krakowskie Przedmieście 46/48 – wystawa stała proj. Nizio Design International otwarta przez prezydenta Andrzeja Dudę w 2018 r. podczas obchodów stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości (miejsce poświęcone Orderowi Orła Białego – najstarszemu i najwyższemu polskiemu odznaczeniu nadawanemu za znamienite zasługi cywilne i wojskowe), na ekspozycji współczesne odznaki Orderu Orła Białego ustanowionego w 1705 r. przez króla Polski Augusta II Mocnego na zamku w Tykocinie, odnowionego przez Sejm Ustawodawczy w 1921 r. oraz insygnia i pamiątki historyczne związane z II Rzeczpospolitą i rządem RP na uchodźstwie, m.in. rękopis Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1935 r. zw. konstytucją kwietniową, historyczny dokument należący dziś do najważniejszych pamiątek z okresu II Rzeczypospolitej.

171. Sala Premierowa w Multikinie Złote Tarasy, jednym z najnowocześniejszych i najczęściej odwiedzanych obiektów tego typu w Polsce, w Centrum Handlowym Złote Tarasy z 2007 r., w Śródmieściu Warszawy, ul. Złota 59; multipleks zajmuje trzy piętra, ma 2.525 miejsc w 8. nowoczesnych salach, z których największa, znajdująca się na parterze, mieści 788 widzów, w tym 112 foteli VIP (największa sala kinowa w Polsce), sala wyposażona w najwyższej klasy projektor cyfrowy, system dźwiękowy Martin Audio oraz jeden z największych na świecie ekranów kinowych o wym. 29 × 12 m, czyli blisko 350 m²; w 2009 r. w sali zainstalowano system do projekcji filmów trójwymiarowych.

172. Sanktuarium:

     1. Sanktuarium Krzyża Świętego w opactwie cystersów z XIII w. w Mogile [ob. osiedle w dzielnicy Nowa Huta w Krakowie], ul. Klasztorna 11 (najstarszy ośrodek kultu Pana Jezusa Ukrzyżowanego w Polsce); kult wizerunku Jezusa na krzyżu sięga najpewniej czasów króla Kazimierza III Wielkiego,

     2. Sanktuarium Matki Bożej Przyczyny Naszej Radości „Maria Śnieżna” w Górze Iglicznej – sanktuarium maryjne w górskim kościółku z 1782 r., pod szczytem Iglicznej [845 m n.p.m.], w Masywie Śnieżnika, na terenie Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego w Sudetach Wschodnich (najwyżej położone sanktuarium w Polsce), woj. dolnośląskie, pow. kłodzki, gm. Bystrzyca Kłodzka, sołectwo Wilkanów, Góra Igliczna 1.

173. Saunarium z 2008 r. w Aquaparku Wrocław na osiedlu Huby, ul. Borowska 99 (największy i jeden z najnowocześniejszych kompleksów saun w Polsce); 4 sauny fińskie suche, 3 łaźnie parowe, 2 biosauny, łaźnia kamienna, sauna ziemna, sauna fińska z koloroterapią i aromaterapią, sauna infrared, basen Thalasso oraz ogród saunowy z 3 zewnętrznymi saunami fińskimi: Kelo, Bali i Korsu; saunarium jest strefą nagości dostępną tylko dla osób pełnoletnich.

174. Schody ruchome prowadzące na peron stacji „Centrum Nauki Kopernik” II linii metra M2 w pobliżu skrzyżowania ulic Tamka i Wybrzeże Kościuszkowskie, pod tunelem Wisłostrady, w Śródmieściu Warszawy (najdłuższe schody ruchome w Polsce), dł. 40,40 m, różnica poziomów 17,53 m, prędkość nominalna 0,65 m/s, całkowity czas przejazdu ok. 1 min.

175. Schronisko turystyczne:

     1. Schronisko Górskie PTTK na Polanie Chochołowskiej im. Jana Pawła II z l. 1951-53 w Tatrach Zachodnich, w Dolnie Chochołowskiej, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego (największe schronisko turystyczne w Polsce), proj. Anna Górska, kubatura 9.543 m³, 121 miejsc noclegowych w pokojach 2, 3, 4, 6, 8 i 14-osobowych, świetlica, kuchnia turystyczna, sanitariaty, całoroczna przechowalnia nart i rowerów, suszarnia ubrań, kiosk, wys. 1.146 m n.p.m.; Papieski Ośrodek Historii Turystyki Górskiej, woj. małopolskie, pow. tatrzański, gm. Kościelisko, wieś Witów,

     2. Schronisko PTTK na Hali Kondratowej im. Władysława Krygowskiego w Tatrach Zachodnich, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, u stóp masywu Giewontu (najmniejsze schronisko turystyczne w Polsce), kubatura 600 m³; kameralny obiekt proj. Bogdana Laszczki wzniesiony przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w l. 1947-48, w 1950 r. powiększony o dodatkowe skrzydło, położony na wys. 1.333 m n.p.m. zapewnia jedynie 20 miejsc noclegowych w dwóch pokojach 6-osobowych i jednym 8-osobowym, woj. małopolskie, pow. tatrzański, gm. Zakopane.

176. Schronisko Młodzieżowe PTSM „Oleandry” w Krakowie, ul. Oleandry 4 (najstarsze schronisko młodzieżowe w Polsce), obiekt powstał w 1931 r. z inicjatywy nauczycieli Ziemi Krakowskiej jako Młodzieżowy Dom Wycieczkowy „Na Oleandrach” z 218 łóżkami; od 1959 r. obiekt reaktywowanego Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych; ob. Schronisko Młodzieżowe PTSM dysponuje 225 miejscami noclegowymi w 43 pokojach 2-6 i 12-osobowych, stołówką na 50 miejsc, kuchnią samoobsługową z pełnym wyposażeniem, świetlicą z TV/DVD, biblioteczką, bagażownią oraz parkingiem.

177. Schron kolejowy Stępina-Cieszyna – naziemny schron kolejowy nazywany schronem nr 1 we wsi Stępina na granicy z wsią Cieszyna, zbudowany w l. 1940-41 przez Organizację Todt, wchodzący w skład kwatery głównej Adolfa Hitlera „Anlage Süd” z okresu II wojny światowej (największy obiekt tego typu w Polsce), dł. 393 m, grub. ścian ponad 2 m, woj. podkarpackie, pow. staszowski, gm. Frysztak.

178. Serpentyny na drodze krajowej nr 28 prowadzącej z Sanoka do Przemyśla w Górach Słonnych – fragment drogi krajowej nr 28 klasy GP oraz klasy G, zw. „Trasą karpacką”, pokonującej główny grzbiet Gór Słonnych, wybudowanej przez władze austriackie w 1852 r. (najbardziej kręta droga i najdłuższe serpentyny w Polsce), dł. 12,3 km, do lat 70. XX w. trasa liczyła 42 serpentyny, ob. jest ich 18; najciekawszy i najefektywniejszy, a zarazem najbardziej kręty odcinek drogi łączy wsie Wujskie i Tyrawę Wołoską, gdzie wznosi się ok. 260 m w górę, a następnie opada 280 m w dół, najwyższym punktem drogi jest Przełęcz Przysłup [620 m n.p.m.]; na trasie organizowany jest corocznie Bieszczadzki Wyścig Górski zaliczany jako runda Górskich Samochodowych Mistrzostw Polski, woj. podkarpackie, pow. sanocki.

179. Słup graniczny nr 1 (1919-1939) [tzw. Kamień Wersalski] na Kaszubach, nad Morzem Bałtyckim, na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, na zach. brzegu rzeki Piaśnicy w Dębkach, ul. Bałtycka – rekonstrukcja historycznego słupa granicznego w miejscu oryginalnego znaku z 1919 r. (najstarszy słup graniczny w Polsce); według różnych źródeł słup w 1939 r. został ścięty i zawieziony do Berlina jako trofeum lub przetrwał wojnę i został zniszczony w późniejszym okresie, woj. pomorskie, pow. pucki, gm. Krokowa.

180. Słup graniczny z 1450 r. w Biskupicach Radłowskich, ul. Bohaterów Września (najstarszy zachowany obiekt tego typu w Polsce), słup fund. Kard. Zbigniewa Oleśnickiego ustawiony przy średniowiecznym trakcie wiodącym z Radłowa do Opatowa, na granicy dóbr biskupów krakowskich i wsi rycerskiej Zabawa; na słupie inskrypcja w języku łacińskim Hoc signum verum clerum distinguit et hern. 1450 may 4 (Ten znak posiadłości duchowne rozdziela i pańskie. 1450 rok 4 maj), woj. małopolskie, pow. tarnowski, gm. Radłów.

181. Specjalistyczny Szpital Ortopedyczno-Rehabilitacyjny „Górka” im. dr Szymona Starkiewicza z 1926 r. w Busku-Zdroju, ul. dr Szymona Starkiewicza 1 (najstarsze sanatorium dziecięce w Polsce), woj. świętokrzyskie, pow. buski.

182. Stacja kolejowa:

     1. Łódź Fabryczna – czołowa stacja kolejowa [wyjazd możliwy tylko w jednym kierunku] z 1866 r. w Łodzi (jedna z najnowocześniejszych stacji kolejowych w Polsce z największym podziemnym dworcem kolejowym w Polsce i trzecim pod względem wielkości w Europie); w l. 2011-16 zamknięta, gruntownie przebudowana i zmodernizowana; konstrukcja trzypoziomowa z 24 schodami ruchomymi i 14 windami, płyta denna o pow. 65 tys. m², 4 perony, trzy o dł. 400 m, jeden o dł. 300 m i 8 torów na gł. 16,5 m,

     2. stacja kolejowa Białystok z 1861 r. na Osiedlu Młodych w Białymstoku – główna i największa węzłowa stacja kolejowa w mieście (największa stacja kolejowa z sygnalizacją kształtową w Polsce), na stacji: budynek dworcowy przy ul. Kolejowej 9, kasy biletowe, 4 perony, 2 kładki dla pieszych, wieża wodna oraz nieczynna górka rozrządowa; ruchem kolejowym na stacji kieruje kilka nastawni wykonawczych oraz jedna dysponująca BŁd,

     3. Stacja kolejowa Szklarska Poręba Jakuszyce z 1902 r. na linii kolejowej Jelenia Góra – Harrachov (najwyżej położona stacja kolejowa w Polsce – 886 m n.p.m.), 1 peron o dł. 130 m; w 2012 r. na przystanku odsłonięto tablicę upamiętniająca 110-lecie najwyżej położonej linii kolejowej w Polsce, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski.

183. Stacja paliw z 1928 r. przy Starym Rynku w Janowie Podlaskim (najstarsza stacja paliw w Polsce); ręczny dystrybutor firmy Temper Extrakt z 1928 r. był w użyciu do końca lat 70. XX w. Dzisiaj dystrybutor nie jest już używany, ale pracownicy dbają o niego, doceniając wartość tego niezwykłego zabytku techniki, woj. lubelskie, pow. bialski.

184. Stacja pośrednia kolei liniowej na Myślenickich Turniach, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego – punkt przesiadkowy kolei linowej z Kuźnic na Kasprowy Wierch (najwyżej położony obiekt tego typu w Polsce), budynek z l. 1935-36, wys. 1354 m n.p.m.; w l. 2007-08 obiekt został zmodernizowany, woj. małopolskie, pow. tatrzański.

185. Stadnina Koni Michałów z 1953 r. (największa stadnina koni arabskich w Polsce), stadnina przejęła konie czystej krwi arabskiej i klacze babolniańskie ze zlikwidowanej w tym czasie stadniny w Klemensowie, rewindykowane z Niemiec po II wojnie światowej, pow. 639 ha, w tym użytki rolne 620 ha, stado ok. 400 koni czystej krwi reprezentujących typ saklavi, w tym ponad 100 klaczy-matek oraz kuce szetlandzkie i konie małopolskie o maści tarantowatej, woj. świętokrzyskie, pow. pińczowski.

186. Stado Ogierów Kętrzyn, stajnia w kompleksie dawnej królewskiej stadniny koni trakeńskich z 1877 r. (największa stajnia w Polsce i w Europie; budynek o dł. 150 m mieści 150 stanowisk dla koni), woj. warmińsko-mazurskie.

187. Stalle (ławki):

     1. stalle w bazylice konkatedralnej Wniebowzięcia NMP w Kołobrzegu, ul. Mariacka 5 – gotyckie stalle członków rady miejskiej z pocz. XV w. w nawie płd. oraz dębowe stalle kapituły kołobrzeskiej fary z ok. 1340 r. w prezbiterium, powstałe w warsztacie snycerskim Hermana Walthera (najstarsze obiekty tego typu w Polsce), woj. zachodniopomorskie,

     2. stalle zakonników z l. 1507-11 w prezbiterium kościoła Świętej Trójcy w Gdańsku, ul. Świętej Trójcy 4 – gotyckie drewniane stalle z dekoracją roślinną i ornamentalną na przegrodach zaplecków (największy obiekt tego typu w Polsce), woj. pomorskie.

188. Stocznia:

     1. Gdańska Stocznia „Remontowa” im. Józefa Piłsudskiego w Gdańsku, ul. Na Ostrowiu 1 – stocznia remontowo-budowlana, remontuje i modernizuje, przebudowuje i buduje obiekty pływające oraz platformy wiertnicze i inne duże konstrukcje morskie, prowadzi działalność w dziedzinie offshore (przeniesienie produkcji i/lub usług przedsiębiorstwa za granicę), utworzona w 1952 r. jako Baza Remontowa – Ostrów (największa stocznia w Polsce i jedna z największych w Europie), pow. 850 tys. m², 6 doków pływających o nośności od 3,2 tys. do 36 tys. t, dł. od 87 do 255 m, w tym największy dok pływający w Polsce oraz dwie barki Heavy Lift o dł. 140 m każda, przystosowane m.in. do dokowania platform offshore, pochylnia o dł. 160 m i szer. 33 m, żuraw pływający REM-220 o nośności 220 t, a także 24 żurawie nabrzeżowe o nośności do 300 t, zatrudnienie ok. 1,8 tys. osób, ok. 200 statków serwisowanych rocznie, woj. pomorskie,

     2. PGZ Stocznia Wojenna na terenie Portu Gdynia, na Oksywiu w Gdyni, ul. inż. Jana Śmidowicza 48 – stocznia remontowo-budowlana oferująca usługi w zakresie projektowania, remontów, modernizacji, przebudów, i budów okrętów wojennych oraz jednostek dla służb mundurowych i państwowych, utworzona w 1922 r. jako Warsztaty Portowe Marynarki Wojennej, w 1950 r. przekształcone w Stocznię Marynarki Wojennej, od 2017 r. pod obecną nazwą (najstarsza istniejąca stocznia w Polsce), dok pływający: zdolność udźwigu 8 tys. t, dł. całkowita 150 m, szer. wewnętrzna 27 m, zanurzenie nad kilblokami 8 m, dźwigi 2 × 8 t, maksymalna dł. podnoszonego statku 160 m, szer. 25 m, zanurzenie 7,7 m, podnośnik mechaniczny z 14 stanowiskami roboczymi: zdolność udźwigu 2,5 tys. t, dł. całkowita 100 m, szer. wewnętrzna 22 m, zanurzenie nad kilblokami 5 m, maksymalna dł. podnoszonego statku 104 m, szer.21 m, zanurzenie 4,7 m, woj. pomorskie,

     3. Płocka Stocznia Rzeczna na Radziwiu w Płocku, ul. Popłacińska 42 – zakład produkujący tabor rzeczny dla żeglugi śródlądowej (największa śródlądowa stocznia w Polsce i jedna z największych w Europie), wybudowana w l. 1919-37, podczas II wojny światowej przejęta przez Niemców, reaktywowana w 1951 r., przebudowana i zmodernizowana w l. 60. XX w., od 1996 r. w stanie upadłości, od 1998 r. po połączeniu Centromor S.A. z Gdańska i Mostostal Płock S.A. z Płocka działa jako Centromost Stocznia Rzeczna w Płocku i jako jedyna w Polsce buduje statki i barki rzeczne oraz wykonuje konstrukcje stalowe, woj. mazowieckie.

189. Strych kościoła św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława z XIV/XV w. na Starym Mieście we Wrocławiu, pl. Wolności 3 (najstarsza i największa konstrukcja tego typu w Polsce), dł. 43 m, szer. 24 m, siedem poziomów konstrukcyjnych; szacuje się, że ponad 650-letnia konstrukcja w 80% jest oryginalna; w 2010 r. wymieniono całe pokrycie dachu zachowując konstrukcję więźby dachowej, która cały czas „pracuje”, przemieszcza się pod wpływem wiatru, drewno odkształca się pod wpływem zmiany wilgotności oraz różnicy temperatur, niekiedy różnice między nasłonecznionym szczytem, a schowanym w cieniu dolnym skrajem strychu wynoszą 10-12 stopni.

190. Studnia Wazeliniarzy w Jaskini Śnieżna Studnia, w zboczu Małołączniaka [2.096 m n.p.m.], w Dolinie Małej Łąki, w Tatrach Zachodnich (najgłębsza studnia jaskiniowa w Polsce i w całych Tatrach), gł. ok. 230 m, woj. małopolskie, pow. tatrzański.

191. Studnia w centrum wirydarza klasztoru benedyktynów w Mogilnie nad Jeziorem Mogileńskim ul. Benedykta XVI nr 1 – romańska studnia z XI w., zasypana ok. XV w. o pierwotnej głęb. ok. 14 m (najstarsza studnia w Polsce), obiekt w d. klasztorze benedyktynów fund. Kazimierza I Odnowiciela (ob. siedziba Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów), pełni funkcję kościoła parafii św. Jana Apostoła), klasztorny ogród stał się miejscem koncertów, wystaw i plenerów artystycznych oraz spotkań młodzieży z całego świata, woj. kujawsko-pomorskie.

192. Stupa:

     1. Stupa Cudów z 2002 r. w Gompie Karma Kagyu Związku Buddyjskiego Diamentowej Drogi Linii Karma Kagu [d. Stowarzyszenie Buddyjskie Karma Kagyu] na terenie Buddyjskiego Ośrodka Medytacyjnego w Kucharach (największy obiekt tego typu w Polsce i pierwsza stupa tego typu w Europie), stupa wybudowana pod patronatem Lamy Tseczu Rinpocze zgodnie z prawidłami tradycyjnej architektury Tybetu, wys. 7 m, woj. mazowieckie, pow. płocki, gm. Drobin,

     2. Stupa Oświecenia z 1990 r. w Gompie Karma Kagyu Stowarzyszenia Buddyjskiego Karma Kagyu w Kucharach (najstarszy obiekt tego typu w Polsce), stupa zainicjowana w 1990 r. przez Lamę Tseczu Rinpocze, po remoncie w 2005 r. ponownie zainicjowana przez Lamę Olego Nydahla, w 2017 r. po kolejnych pracach renowacyjnych inicjację przeprowadził Nedo Rinpocze, woj. mazowieckie, pow. płocki, gm. Drobin,

     3. Stupa Oświecenia z 2013 r. w Gompie Dropan Ling Związku Buddyjskiego Khordong w Darnkowie (największy obiekt tego typu w Polsce i jeden z największych w Europie), wym. stupy: dł. 9 m, szer. 9 m, wys. 17 m, wielka bumpa o wys. 3,5 m i śred. 4,5 m wypełniona mantrami i tekstami, m.in. kompletne egzemplarze Kandziuru, Tendziuru i wszystkich term linii Dziangter oraz Khordong, rdzeń [soszing] o wys. 9,5 m; w 2013 r. stupę poświęcił Taklung Tsetrul Rinpocze, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki, gm. Lewin Kłodzki, sołectwo Gołaczów.

193. Suntago Wodny Świat z l. 2017-20 we Wręczy, ul. Nowy Świat 1 – część parku rozrywki i wypoczynku Park of Poland (największy zadaszony park wodny w Polsce i w Europie), 3 strefy tematyczne: strefa „Jamango Wodna Dżungla” – 300 palm, 4 tys. leżaków, 32 zjeżdżalnie na 6 kondygnacjach o łącznej dł. ok. 3,2 km, basen z falami, dzikie rzeki, symulator Surf-Air, pow. basenowa 2 tys. m²; strefa „Relax” – 400 palm, basen termalny o pow. 840 m², ogród o pow. 20 tys. m², gabinety masażu, baseny witalne, 3 baseny typu „Dead Sea”, solaria; strefa „Saunaria” – 12 tematycznych atrakcji, w tym 10 saun z różnych stron świata, m.in. „Łaźnia Turecka”, „Rajska Plaża”, „Mont Blanc”, „Valhalla”, „Wioska Egipska” i „Prysznic Calla”, pow. 2,5 tys. m²; pow. całkowita parku 20 ha, woj. mazowieckie, pow. żyrardowski, gm. Mszczonów.

194. Szachy ogrodowe z 2017 r. w lokalu gastronomicznym Grill Bike Bar na terenie Centrum Kongresów i Rekreacji Orle Gniazdo w Szczyrku, w Beskidzie Śląskim, ul. Wrzosowa 28a (najwyżej położone wolnostojące szachy w Polsce); klasyczna, 64-polowa szachownica z zestawem 32 bierek (pionów i figur), w tym 16 białych i 16 czarnych o wys. ok. 1,5 m; miejsce corocznych Mistrzostw Polski w szachy i warcaby, woj. śląskie, pow. bielski.

195. Szaniec z 1769 r. w Roztokach Górnych, w Bieszczadach – umocnienia obronne przy szlaku wiodącym na Okrąglik (najwyżej położona i jedna z największych tego typu konstrukcji w Polsce), kleszczowa fortyfikacja polowa o typowych cechach umocnień z XVIII w., wys. 908 m n.p.m., dł. ponad 340 m, pow. ponad 2 ha; w 2018 r. w ramach obchodów 250. rocznicy konfederacji barskiej – ostatniego zrywu niepodległościowego przed upadkiem I Rzeczpospolitej – na Przełęczy nad Roztokami Górnymi otwarto ścieżkę historyczną „Szaniec Konfederatów Barskich”, mającą przypominać o wydarzeniach, jakie w obronie niepodległości rozegrały się w Bieszczadach (prawdopodobnie stacjonowały tu oddziały ks. Marcina Lubomirskiego w sile kilkuset żołnierzy), woj. podkarpackie, pow. leski, gm. Cisna, wieś Solinka.

196. Szkoła, uczelnia wyższa:

     1. Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica (AGH) w Krakowie, al. Adama Mickiewicza 30 (największa uczelnia techniczna i jedna z najlepszych uczelni w Polsce), uczelnia utworzona w 1919 r. jako Akademia Górnicza, od 1949 r. pod obecną nazwą, budynek główny wzniesiono w l. 1923-35 wg proj. Sławomira Odrzywolskiego i Wacława Krzyżanowskiego, 16 wydziałów, 67 kierunków, ok. 4,2 tys. pracowników, w tym ok. 2,2 tys. naukowych, ok. 25,2 tys. studentów, w tym ok. 2,3 tys. słuchaczy na studiach podyplomowych i ok. 780 osób na studiach doktoranckich,

     2. Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej (APS) w Warszawie, ul. Szczęśliwicka 40 (najstarsza uczelnia pedagogiczna w Polsce); w 1922 r. z połączenia Państwowego Instytutu Fonetycznego i Państwowego Seminarium Pedagogiki Specjalnej powstał Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej (PIPS), w 1976 r. przekształcony w Wyższą Szkołę Pedagogiki Specjalnej (WSPS), od 2000 r. pod obecną nazwą; 2 wydziały, 6 kierunków, ok. 7 tys. studentów,

     3. Akademia Sztuki Wojennej (ASzWoj) z 2016 r. w Warszawie, w dzielnicy Rembertów, al. gen. Antoniego Chruściela „Montera” 103 (największa społeczna uczelnia cywilno-wojskowa w Polsce), utworzona w 1765 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako Akademia Szlacheckiego Korpusu Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej (Szkoła Rycerska) z siedzibą w pałacu Kazimierzowskim (ob. biuro rektora Uniwersytetu Warszawskiego), w l. 1919-46 Wojenna Szkoła Sztabu Generalnego, w 1922 r. przemianowana na Wyższą Szkołę Wojenną (W.S.Woj.), w l. 1947-90 Akademia Sztabu Generalnego im. gen. broni Karola Świerczewskiego (ASG) – wojskowa uczelnia dowódczo-sztabowa Sił Zbrojnych PRL, w l. 1991-2016 Akademia Obrony Narodowej (AON); 3 wydziały, ok. 500 pracowników dydaktycznych, ok. 7,5 tys. studentów,

     4. Akademia Sztuk Pięknych (ASP) z 1816 r. w Warszawie, ul. Krakowskie Przedmieście 5 (najstarsza wyższa uczelnia artystyczna w Polsce), w l. 1816-31 Oddział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, w l. 1844-64 Szkoła Sztuk Pięknych, w l. 1865-1920 Klasa Rysunkowa, w 1920 r. przekształcona w Miejską Szkołę Sztuk Zdobniczych i Malarstwa, a w 1932 r. w Akademię Sztuk Pięknych, reaktywowana po II wojnie światowej, w 1950 r. połączona z Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych, w l. 1950-57 Akademia Sztuk Plastycznych, od 1957 r. ponownie pod obecną nazwą; 9 wydziałów, ok. 60 pracowników naukowych, ok. 1,5 tys. studentów,

     5. American School of Warsaw, Szkoła Ambasady Amerykańskiej w Bielawie, ul. Warszawska 202 – międzynarodowa instytucja oświatowa powstała w 1953 r. przy Ambasadzie Stanów Zjednoczonych w Warszawie, w celu umożliwienia nauki w języku angielskim dzieciom obcej narodowości, szkoła realizująca amerykański program edukacyjny dla klas 1-12, działająca w systemie non-profit (najstarsza szkoła międzynarodowa w Polsce), w l. 1953-72 zlokalizowana przy ul. Pięknej 3, w l. 1972-2001 w obiekcie przy ul. Konstancińskiej 13, od 2001 r. w nowym kampusie o pow. 21.600 m² pod ob. adresem, oferuje trzy programy nauczania: PYP w szkole podstawowej, MYP w gimnazjum oraz maturę międzynarodową IB Diploma w liceum, szkoła dysponuje m.in. salą widowiskową na 365 miejsc, salą sportową, krytym basenem o dł. 25 m i zespołem boisk, w tym z bieżnią o dł. 400. m, ok. 1.000 uczniów z ponad 50. krajów, ok. 250 pracowników, placówka akredytowana przez Europejską Radę Szkół Międzynarodowych (ECIS) oraz New England Association of Schools and Colleges (NEASC), woj. mazowieckie, pow. piaseczyński, gm. Konstancin-Jeziorna,

     6. Gdański Uniwersytet Medyczny (GUMed), ul. Marii Skłodowskiej-Curie 3a – uczelnia utworzona w 1945 r. jako Akademia Lekarska w Gdańsku, w 1950 r. przemianowana na Akademię Medyczną (od 2009 r. pod obecną nazwą); uczelnia nawiązuje do działającego od 1454 r. Cechu Chirurgów oraz nauczania i badań medyczno-przyrodniczych w Gdańskim Gimnazjum Akademickim założonym w 1558 r. (najstarsza samodzielna uczelnia medyczna w Polsce), 26 kierunków studiów na 4 wydziałach oraz 4 kierunki międzyuczelniane, liczba pracowników ok. 1,6 tys., w tym ok. 900 pracowników naukowych, liczba studentów ok. 6 tys., ok. 200 słuchaczy na studiach podyplomowych i ok. 300 osób na studiach doktoranckich,

     7. Kolegium Jezuitów w Braniewie [Collegium Hosianum], pierwotnie gimnazjum i konwikt szlachecki, następnie Seminarium Duchowne, nowicjat i Seminarium Papieskie, ul. Gdańska 19 (najstarsze seminarium duchowne w Polsce); jedna z najważniejszych szkół jezuickich w Polsce, założona w 1565 r. przez kard. Stanisława Hozjusza, ob. Zespół Szkół Zawodowych im. Jana Liszewskiego, woj. warmińsko-mazurskie,

     8. I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Kaliszu, ul. Grodzka 1, założone w 1773 r. przez Komisję Edukacji Narodowej jako Szkoła Wojewódzka Podwydziałowa KEN, spadkobierczyni i kontynuatorka tradycji szkoły kolegiackiej założonej przy kolegiacie św. Pawła Apostoła w Kaliszu w 1160 r. (najstarsza z istniejących i nieprzerwanie działających szkół w Polsce), woj. wielkopolskie,

     9. Liceum Ogólnokształcące im. Hugona Kołłątaja w Pińczowie, ul. Nowy Świat 2 – szkoła założona w 1551 r. jako gimnazjum pińczowskie, w 1560 r. przekształcone w szkołę ariańską braci polskich, do 1914 r. pracująca jako progimnazjum, wznowiła działalność w 1916 r. jako Publiczne Gimnazjum Realne; w l. 1918-39 Państwowe Gimnazjum Humanistyczne im. Hugona Kołłątaja (najstarsza szkoła tego typu w Polsce), woj. świętokrzyskie,

     10. Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu z 2001 r., ul. Kokoszków 71 – publiczna uczelnia zawodowa, pierwsza w Polsce uczelnia wyższa utworzona na wniosek samorządu województwa (najwyżej położona szkoła wyższa w Polsce – 615 m n.p.m.); kształcenie na dziesięciu kierunkach studiów pierwszego (studia licencjackie i inżynierskie) i drugiego (magisterskie) stopnia, ok. 2 tys. studentów, woj. małopolskie,

     11. Politechnika Gdańska (PG) z 1904 r., ul. Gabriela Narutowicza 11-12 – państwowa uczelnia wyższa o profilu technicznym (jedna z najstarszych autonomicznych uczelni państwowych i najstarsza politechnika w Polsce); 9 wydziałów, ok. 2,6 tys. pracowników, w tym ok. 1,2 tys. naukowych, ok. 18 tys. studentów na studiach inżynierskich i magisterskich,

     12. Politechnika Wrocławska, ul. Wybrzeże Stanisława Wyspiańskiego 27 – uczelnia utworzona w 1910 r. jako Królewska Wyższa Szkoła Techniczna we Wrocławiu (niem. Königliche Technische Hochschule Breslau), w 1918 r. przemianowana na Wyższą Szkołę Techniczną, od 1945 r. pod obecną nazwą (jedna z najstarszych wyższych uczelni technicznych i największa politechnika w Polsce); 16 wydziałów, ok. 4 tys. pracowników, w tym ok. 2,1 tys. naukowych, ok. 27,4 tys. studentów,

     13. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW) w Warszawie, ul. Nowoursynowska 166 – uniwersytet przyrodniczy (najstarszy i największy ośrodek tego typu w Polsce); uczelnia utworzona w 1816 r. jako Instytut Agronomiczny we wsi Marymont (ob. Bielany, dzielnica Warszawy), w 1840 r. przekształcony w Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, w 1919 r. upaństwowiony i przemianowany na Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego; 13 wydziałów, 16 instytutów, 38 kierunków, ok. 1,3 tys. wykładowców, ok. 18 tys. studentów,

     14. Szkoła Morska w Tczewie utworzona 17 czerwca 1920 r. (najstarsza szkoła morska w Polsce). W 1930 r. szkołę przeniesiono do Gdyni i zmieniono nazwę na Państwowa Szkoła Morska. Od 1 września 1948 r. w gmachu zajmowanym dawniej przez Szkołę Morską, przy ul. Szkoły Morskiej 1, mieści się I Liceum Ogólnokształcące im. Marii Skłodowskiej-Curie w Tczewie, woj. pomorskie,

     15. Szkoła Podstawowa im. Heleny Marusarzówny z 1886 r. w Zębie, ul. św. Anny 1/3 (najwyżej położona placówka oświatowa w Polsce – 1.013 m n.p.m.), woj. małopolskie, pow. tatrzański, gm. Poronin,

     16. Szkoła Podstawowa nr 356 im. Ryszarda Kaczorowskiego z 2014 r. na Białołęce w Warszawie, ul. Głębocka 66 (największa szkoła podstawowa w Polsce), ponad 1,5 tys. uczniów, 150 nauczycieli,

     17. Technikum nr 7 w Zespole Szkół im. inż. Stanisława Wysockiego d. „Kolejówka” w Warszawie, w dzielnicy Ochota, ul. Szczęśliwicka 56 – szkoła kolejowa do dziś kojarzona z Technikum Kolejowym powstała w 1873 r. jako Szkoła Techniczna Warszawsko-Wiedeńskiej Kolei Żelaznej (najstarsza średnia szkoła techniczna w Polsce); od początku swego istnienia związana z dziejami kolei żelaznych,

     18. Uniwersytet Warszawski (UW) z 1816 r., ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 (największy i jeden z dwóch najlepszych uniwersytetów w Polsce); powstał z inicjatywy Stanisława Kostki Potockiego i Stanisława Staszica na mocy edyktu cara Rosji Aleksandra I Romanowa, założony przez Komisję Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; 21 wydziałów, 3 kampusy, liczne jednostki ogólnouczelniane i międzywydziałowe, w tym centra naukowo-badawcze, archiwum, biblioteka, Teatr Hybrydy i Muzeum Uniwersytetu Warszawskiego, ok. 7,3 tys. pracowników, w tym ok. 3,8 tys. naukowych, ok. 45,4 tys. studentów na kierunkach licencjackich i magisterskich, ok. 3 tys. doktorantów, ok. 3 tys. słuchaczy studiów podyplomowych,

     19. Warszawska Uczelnia Medyczna im. Tadeusza Koźluka na Mokotowie w Warszawie, ul. Bobrowiecka 9 (najstarsza niepubliczna uczelnia wyższa w Polsce oraz w Europie Środkowo-Wschodniej), utworzona w 1991 r. jako Prywatna Wyższa Szkoła Businessu i Administracji, wpisana do rejestru niepublicznych szkół wyższych pod numerem 1, w 2007 r. przemianowana na Prywatną Wyższą Szkołę Businessu, Administracji i Technik Komputerowych, w 2013 r. na Prywatną Wyższą Szkołę Nauk Społecznych, Komputerowych i Medycznych, od 2020 r. pod obecną nazwą; kształcenie na 6 kierunkach studiów licencjackich i magisterskich, ponad 50 sal wykładowych, laboratoria komputerowe, aula (tzw. „Sala Centrum Kongresowe”) na 2.500 miejsc, Biblioteka Naukowa ze zbiorami liczącymi ponad 30 tys. woluminów, hala sportowa i siłownia oraz tzw. „Ogrody Rektorskie” i parking na ponad 200 samochodów,

     20. Warszawski Uniwersytet Medyczny [d. Akademia Lekarska] z 1809 r., ul. Żwirki i Wigury 61 (największa i jedna z najstarszych publicznych uczelni medycznych w Polsce); kształcenie na 14 kierunkach i 1 specjalności, ok. 1,7 tys. pracowników, ok. 9,4 tys. studentów, w tym ok. 700 obcokrajowców.

197. Szlak turystyczny:

     1. Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego (GSB) – szlak turystyczny oznakowany kolorem czerwonym, biegnący od Ustronia do Wołosatego przez Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski oraz Bieszczady (najdłuższy znakowany szlak turystyczny w Polsce), wytyczony w l. 30. XX w., cz. zach. proj. Kazimierza Sosnowskiego z 1929 r., cz. wsch. proj. Mieczysława Orłowicza z 1935 r., w l. 1935-39 im. marsz. Józefa Piłsudskiego, dł. ok. 500 km, suma podejść 22.705 m, suma zejść 22.324 m (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć jeden ze szczytów: Barania Góra [1220 m n.p.m.] w Beskidzie Śląskim, Babia Góra [1725 m n.p.m.] w Beskidzie Żywieckim, Turbacz [1310 m n.p.m.] w Gorcach, Radziejowa [1266 m n.p.m.] w Beskidzie Sądeckim, Rotunda [771 m n.p.m.] w Beskidzie Niskim lub Halicz [1333 m n.p.m.] w Bieszczadach oraz 20 pkt. wg regulaminu GOT na wycieczce w dowolnym rejonie GSB), woj. śląskie, woj. małopolskie, woj. podkarpackie,

     2. Orla Perć w Tatrach Wysokich – szlak turystyczny oznakowany kolorem czerwonym, wytrasowany w l. 1903-06, poprowadzony stokami oraz granią przez przełęcze i szczyty, między przeł. Zawrat i Krzyżne i dalej grzbietem Wołoszyna na Polanę pod Wołoszynem (uważany za najtrudniejszy i najniebezpieczniejszy szlak górski w Tatrach i w całej Polsce [od otwarcia szlaku w 1906 r. zginęło na nim 140 osób], zw. szlakiem „Tylko dla orłów”), najdłuższy graniowy szlak w Tatrach Wysokich, dł. 4,3 km; skalę trudności szlaku wykorzystał Roman Kołakowski, opisując życie w utworze „Orla Perć” poświęconym filozofii księdza Józefa Tischnera, woj. małopolskie,

     3. Szlak Piastowski (najstarszy szlak turystyki kulturowej w Polsce), szlak wytyczony w l. 80. XX w. prowadzi z Lubinia przez Poznań, Pobiedziska, Ostrów Lednicki, Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Inowrocław, Kościelec, Pakość, Gniewkowo, Kruszwicę, Radziejów, Płowce, Brześć Kujawski i Włocławek do Kowala (trasa wschód-zachód) oraz z Wągrowca przez Tarnowo Pałuckie, Łekno, Żnin, Wenecję, Biskupin, Gąsawę, Marcinkowo Górne, Kłecko, Gniezno, Grzybowo, Giecz, Pyzdry, Ląd i Konin do Kalisza (trasa północ-południe); w 2012 r. szlak otrzymał certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej za najlepszy produkt turystyczny, jako unikatowy i wyjątkowo ważny dla polskiego dziedzictwa (do zaliczenia na odznakę należy przebyć jedną dowolnie wybraną trasę i zwiedzić wskazane miejsca), woj. wielkopolskie, woj. kujawsko-pomorskie.

198. Szopka w bazylice św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP w Katowicach-Panewnikach wznoszona od 1908 r. (największa szopka ołtarzowa zbudowana wewnątrz świątyni w Polsce i w Europie); ok. 120 figur, wys. ok. 15-25 m, szer. ok. 20-32 m, gł. ok. 10-12 m (wymiary szopki co roku ulegają zmianie), od 1995 r. pracami kieruje artysta rzeźbiarz z Jaworzynki Paweł Jałowiczor; szopkę można oglądać od świąt Bożego Narodzenia do pierwszych dni lutego.

199. Szpital:

     1. Szpital Świętego Ducha w Bieczu, ul. Reformacka 2 – szpital z prepozyturą z 1395 r. fundacji królowej Jadwigi Andegaweńskiej, doposażony przez kolejnych królów Polski: Kazimierza IV Jagiellończyka, Zygmunta I Starego i Stefana Batorego, ówcześnie najbogatszy i najlepiej wyposażony szpital w kraju (najstarszy zachowany budynek szpitalny w Polsce), budowla piętrowa o wymiarach 21 × 10,5 m, woj. małopolskie, pow. gorlicki,

     2. Szpital Ujazdowski w Warszawie (ob. nieistniejący), ul. Jazdów 2 – lazaret utworzony ok. 1792 r. w byłym zamku królewskim w Ujazdowie, od 1809 r. stały szpital wojskowy, w 1944 r. ewakuowany do Krakowa, w 1945 r. rozwiązany (najstarszy i największy szpital wojskowy w Polsce); Muzeum Zamku i Szpitala Wojskowego na Ujazdowie z 2003 r. w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski oraz Dział Zbiorów Specjalnych Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie im. Stanisława Konopki w jednym z zachowanych budynków szpitalnych, ul. Jazdów 1A, tablica pamiątkowa,

     3. Szpital Uniwersytecki w Krakowie, ul. Mikołaja Kopernika 36, nowa siedziba w Prokocimiu, ul. Macieja Jakubowskiego 2 – szpital kliniczny będący bazą dydaktyczną i naukową Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, założony w 1788 r. jako Szpital Generalny Św. Łazarza, w l. 1950-1993 Państwowy Szpital Kliniczny Akademii Medycznej im. Mikołaja Kopernika w Krakowie, od 1999 r. pod obecną nazwą (największy szpital w Polsce), 31 oddziałów szpitalnych oraz Centrum Urazowe Medycyny Ratunkowej i Katastrof z 2013 r. z lądowiskiem dla helikopterów, ok. 3.000 personelu medycznego w tym ponad 1.000 lekarzy, ok. 1.600 łóżek szpitalnych,

     4. Warszawski Szpital dla Dzieci w Śródmieściu Warszawy, ul. Mikołaja Kopernika 43 – pierwszy szpital dziecięcy na ziemiach polskich, działający nieprzerwanie od 1869 r. (najstarszy szpital dziecięcy w Polsce, w Europie i na świecie), placówka założona jako „Prywatna lecznica dziecinna dr Andrzeja Sikorskiego” zaczęła przyjmować pacjentów jesienią 1869 r. w wynajętych pomieszczeniach przy ul. Solnej 4; od 1873 r. pod obecną nazwą, od 1875 r. w nowym budynku przy ul. Aleksandrii (ob. ul. Mikołaja Kopernika); Izba Przyjęć, 2 oddziały szpitalne, ok. 70 łóżek, blok operacyjny, 2 ośrodki rehabilitacyjne i pracownie diagnostyczne oraz przychodnia przyszpitalna, w tym 14 poradni specjalistycznych; obecnie szpital jest rozbudowywany i modernizowany.

200. Szyb Sutoris [zw. Szewczy, Szewcza Góra] z poł. XIII w. w kopalni soli kamiennej w Bochni, ul. Solna 2 (najstarszy istniejący szyb górniczy w Polsce); w 1874 r. nad szybem zainstalowano pierwszą w kopalni bocheńskiej maszynę wyciągową o napędzie parowym, ob. budynki nadszybia wzniesiono w l. 1905-06 wg proj. Ferdynanda Lieblinga, woj. małopolskie.

201. Szyby naftowe „Franek” i „Janina” z ok. 1860 r. w nadal działającej kopalni ropy naftowej w Bóbrce k/Krosna, założonej w 1854 r. przez Ignacego Łukasiewicza, Tytusa Trzecieskiego i Karola Klobassę-Zrenckiego (ob. Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukaszewicza), ul. Kopalniana 35 (najstarsze oryginalne szyby naftowe w najstarszej kopalni ropy naftowej w Polsce, w Europie i na świecie), głęb. 150 i 250 m, woj. podkarpackie, pow. krośnieński, gm. Chorkówka.

202. Ścieżka edukacyjna „Żebra Żubra” na terenie Puszczy Białowieskiej – ciąg drewnianych kładek i piaszczystych grobli poprowadzonych przez podmokły teren puszczy oraz dawne łąki w dolinie rzeki Narewki (najstarsza leśna ścieżka przyrodnicza w Polsce), ścieżka wytyczona w l. 1978-80 wg proj. leśniczego Jacka Wysmułka i Barbary Ewy Wysmułek, początek przy drodze łączącej Białowieżę ze wsią Pogorzelce, koniec przy Rezerwacie Pokazowym Żubrów Białowieskiego Parku Narodowego, obecnie fragment rezerwatu przyrody Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej utworzonego w 2003 r., dł. ok. 2,7 km, woj. podlaskie, pow. hajnowski, gm. Białowieża.

203. Świątynia Sybilli i Dom Gotycki w Puławach, ul. Czartoryskich 8 – budowle proj. Chrystiana Piotra Aignera w zespole pałacowo-parkowym Czartoryskich: Świątynia Sybilli z l. 1798-1801 wybudowana jako Świątynia Pamięci na wzór antycznej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem we Włoszech, Dom Gotycki z l. 1801-09 postawiony celem poszerzenia zbiorów narodowych gromadzonych w położonej obok świątyni i lokowania w nim kolekcji sztuki światowej; w 1801 r. ks. Izabela Czartoryska założyła tu pierwsze muzeum na ziemiach polskich (najstarsze muzeum narodowe w Polsce), w 1830 r. zbiory ewakuowano do Paryża we Francji, pod koniec XIX w. przeniesiono do Krakowa, muzeum reaktywowane przez PTTK w 1938 r., woj. lubelskie.

204. Tabernakulum z 2017 r. proj. Jerzego Maciejowskiego w kaplicy Najświętszego Sakramentu pw. św. Piusa X, w Wieczerniku proj. prof. Adolfa Szyszko-Bohusza z l. 1921-27, obok bazyliki Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia NMP, w zespole klasztornym oo. paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie (największe tabernakulum w Polsce); może pomieścić ok. 200 puszek z konsekrowanymi komunikantami, woj. śląskie.

205. Taras widokowy na Kępie we wschodniej grani Diablaka, w masywie Babiej Góry w Beskidzie Żywieckim, na Głównym Szlaku Beskidzkim w Babiogórskim Parku Narodowym (najwyżej położony taras widokowy w Polsce – 1.521 m n.p.m.), woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Lipnica Wielka.

206. Teatr:

     1. Białostocki Teatr Lalek [d. Teatr Lalek „Świerszcz”] z 1953 r. w Białymstoku, ul. Konstantego Kalinowskiego 1 (jeden z najstarszych polskich teatrów lalkowych z najstarszą sceną dla dorosłych, w najstarszym w Polsce budynku przeznaczonym specjalnie dla teatru lalek z l. 1975-79, uznany za jedną z najlepszych scen lalkowych w Polsce); 3 sceny: Duża Scena na 200 miejsc, Sala „Kominkowa” na 100 miejsc i sala prób na 40 miejsc, foyer i Piwnica Lalek, czyli teatralny magazyn otwarty dla widzów; w repertuarze teatru znajdują się przedstawienia dla dzieci oraz lalkarskie adaptacje literatury światowej dla dorosłych; Scena dla Dorosłych powołana w 1972 r.,

     2. Scena Pokój w Krakowie, ul. Starowiślna 55/6 (najmniejszy teatr w Polsce, prawdopodobnie również w Europie i na świecie), teatr działający od 2013 r. w ramach projektu „Sztuka na wynos” stworzonego przez Dariusza Starczewskiego i Annę Graczyk, pow. 30 m², 13 miejsc na widowni,

     3. Teatr Baj [d. Teatr Lalki i Aktora „Baj”] na Pradze-Północ w Warszawie, ul. Jagiellońska 28 – teatr dla dzieci, założony w 1928 r., od 1953 r. z siedzibą w d. Gmachu Wychowawczym Warszawskiej Gminy Starozakonnych im. Michała Bergsona (najstarszy teatr lalek dla dzieci w Polsce); głównym adresatem działalności teatru są dzieci, ale ma on w repertuarze także propozycje dla starszych widzów,

     4. Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej w Gdyni, pl. Grunwaldzki 1 – teatr powołany w 1957 r. jako Teatr Muzyczny w Gdańsku z siedzibą w Morskim Domu Kultury w Gdańsku, w dzielnicy Nowy Port, ul. Marynarki Polskiej 111; od 1979 r. w ob. gmachu proj. Józefa Chmiela i Daniela Olędzkiego, rozbudowanym w l. 2010-13 (największy teatr muzyczny i drugi pod względem liczby miejsc na widowni teatr w Polsce); 3 sceny: Duża Scena z 1070 miejscami, Nowa Scena z 360 miejscami i Sala Kameralna ze 147 miejscami, łącznie 1577 miejsca dla widzów, kubatura ok. 115 tys. m³, pow. użytkowa ok. 19 tys. m², woj. pomorskie,

     5. Teatr Narodowy w Warszawie, pl. Teatralny 3 i ul. Wierzbowa 3 (wejście od ul. Aleksandra Fredry) – teatr założony w 1765 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (najstarszy istniejący do dziś teatr w Polsce); posiada status pierwszej sceny dramatycznej w Polsce; 3 sceny: Sala im. Wojciecha Bogusławskiego z 597 miejscami, Scena przy Wierzbowej im. Jerzego Grzegorzewskiego z 165 miejscami i Scena Studio z 84 miejscami, 2 budynki (stary i nowy) połączone podziemnym tunelem służącym do transportu dekoracji; stary budynek z Salą im. Wojciecha Bogusławskiego, pomieszczeniami administracyjnymi, pracowniami produkcji kostiumów, magazynami kostiumów i salami prób: kubatura ok. 90 tys. m³, pow. użytkowa ok. 16 tys. m², wym. 75 × 60 m; nowy budynek ze Sceną przy Wierzbowej i Sceną Studio oraz magazynami dekoracji i rekwizytów, pracowniami produkcji dekoracji, pokojami gościnnymi dla aktorów i zapleczem techniczno-eksploatacyjnym: kubatura ok. 73 tys. m³, pow. użytkowa ok. 13 tys. m²,

     6. Towarzystwo Dramatyczne im. Aleksandra Fredry „Fredreum” – Stały Niezawodowy Teatr w Przemyślu, ul. Grodzka 1 (najstarszy teatr amatorski w Polsce i w Europie), założony w 1869 r., w l. 1885-1944, od 1950 r. do pocz. l. 70. XX w. oraz ponownie od 1992 r. z siedzibą na Zamku Kazimierzowskim w Przemyślu, al. 25 Polskiej Drużyny Strzeleckiej 1; celem działania Teatru „Fredreum” jest szerzenie polskiej kultury teatralnej w kraju i za granicą, doskonalenie pracy artystycznej i popularyzacja idei teatru jako środowiska łączności między ludźmi, upowszechnianie sztuki scenicznej, identyfikacja i wyławianie talentów aktorskich oraz nawiązywanie kontaktów z placówkami artystycznymi, woj. podkarpackie.

207. Termy:

     1. Chochołowskie Termy – kompleks basenów termalnych (największe termy w Polsce); 30 basenów i beczek z wodami termalnymi o właściwościach leczniczych i terapeutycznych, 3 baseny zewnętrzne, 18 basenów wewnętrznych, baseny dla dzieci ze zjeżdżalniami rodzinnymi wewnątrz obiektu, 2 zjeżdżalnie pontonowe o dł. 164 m i 80 m, zjeżdżalna z zapadnią o dł. 74 m, całkowita pow. lustra wody ok. 3 tys. m², głęb. basenów termalnych 1-1,2 m, temp. wody w basenach 32-36°C, saunarium z przeszkloną sauną widokową z widokiem na Tatry, strefa SPA & Wellness oraz Centrum Sportu z siłownią, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Czarny Dunajec, Chochołów 400,

     2. Termy Bukovina z 2002 r. na skraju Tatrzańskiego Parku Narodowego, w Bukowinie Tatrzańskiej, ul. Sportowa 22 (najwyżej położony i największy obiekt tego typu w Polsce); kompleks 12 basenów geotermalnych zasilanych wodą termalną, jacuzzi, masaże wodne, zjeżdżalnie o dł. 150 m oraz 8 saun, m.in. rzymska, fińska, góralska, kwiatowa i na podczerwień, pow. lustra wody wszystkich basenów 1.885 m², poj. 2.260 m³, temp. wody 28-36 °C, woj. małopolskie, pow. tatrzański.

     3. Termy Maltańskie z 2011 r. na brzegu Jeziora Maltańskiego w Poznaniu, ul. Termalna 1 (najnowocześniejszy i największy park wodny w Polsce i drugi co do wielkości obiekt tego typu w Europie); kubatura 253,7 tys. m³, pow. użytkowa 27 tys. m², pow. lustra wody 5 tys. m², 18 basenów rekreacyjnych i sportowych, w tym 4 zewnętrzne i 2 solankowe z wodą geotermalną z własnego odwiertu, basen olimpijski o dł. 50 m i gł. 5 m, wieża do skoków, jacuzzi, 13 zjeżdżalni, kilkanaście rodzajów saun z koloroterapią, plaża z 200 leżakami i nowoczesne SPA (największe i najlepiej wyposażone w Polsce).

208. Tężnie w Ciechocinku – zespół trzech tężni solankowych z XIX w. proj. prof. Jakuba Graffa w oparciu o źródła solanki odkryte w 2. poł. XVIII w. (największa tego typu drewniana konstrukcja w Polsce i w Europie); ustawione w kształcie podkowy o łącznej dł. 1.741,5 m. i wys.15,8 m każda; tężnia nr I, dł. 648 m, poj. ok. 5.000-5.800 m³ i tężnia nr II, dł. 719 m, poj. ok. 6.000-6.300 m³ z l. 1824-28, tężnia nr III, dł. 333 m, poj. ok. 2.900 m³ z 1859 r.; solanka o stężeniu 5,8% pompowana z gł. 414,58 m, w 2017 r. obiekt wpisany na listę pomników historii, woj. kujawsko-pomorskie, pow. aleksandrowski.

209. Towarzystwo Naukowe Płockie (TNP) na Starym Mieście w Płocku, pl. Gabriela Narutowicza 8 – stowarzyszenie regionalne, otwarte, o charakterze ogólnym (najstarsze regionalne towarzystwo naukowe w Polsce), założone w 1820 r. z inicjatywy Kajetana Morykoniego przy Szkole Wojewódzkiej Płockiej (ob. Liceum im. Marszałka Stanisława Małachowskiego) w celu rozwoju nauki i oświaty, posiada dwa oddziały: w Sierpcu i Łęczycy oraz sześć sekcji: historyczną, pedagogiczną, nauk społecznych, nauk humanistycznych, nauk technicznych i dialogu; TNP realizuje swoją misję poprzez krzewienie i upowszechnianie nauki metodami i środkami właściwymi dla organizacji społecznych, m.in. organizuje konferencje i sesje naukowe, odczyty, spotkania autorskie i wystawy, wydaje publikacje książkowe i czasopisma, w l. 1820-2017 prowadziło znaną w całym kraju Bibliotekę im. Zielińskich, woj. mazowieckie.

210. Tramwaj konny w Mrozach – wąskotorowa linia tramwaju konnego kursującego w l. 1902-67, początkowo służąca do przewożenia materiałów budowlanych na budowę sanatorium w Rudce, w 1908 r. wózki towarowe zastąpiono wagonem pasażerskim o drewnianej konstrukcji, który przewoził kuracjuszy i pracowników oraz wczasowiczów (najstarszy tramwaj konny w Polsce, jeden z dwóch takich pojazdów w Europie), na pocz. l. 70. XX w. tory rozebrano, wagon przekazano do Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie, w 2012 r. oficjalne otwarto trasę tramwaju konnego łączącą Mrozy z Rudką umożliwiającą turystyczne przejazdy przez rezerwat przyrody „Rudka Sanatoryjna”, na trasie znajdują się dwa przystanki: jeden przy Samodzielnym Specjalistycznym Zespole Zakładów Opieki Zdrowotnej w Rudce, a drugi w miejscowości Mrozy, dł. trasy 1,75 km, rozstaw szyn 900 mm; wzdłuż trasy powstała ścieżka edukacyjna, woj. mazowieckie, pow. miński, gm. Mrozy.

211. Trasa Wodna w Sztolni Królowa Luiza, oddział Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, ul. Maurycego Mochnackiego 12 [d. ul. Henryka Sienkiewicza 43] – trasa pod ulicami miasta, w oryginalnych wyrobiskach d. Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej z XIX w. (najdłuższa tego typu podziemna trasa w Polsce oraz najdłuższy podziemny szlak wodny w Polsce i w Europie), dł. trasy ok. 2 km, w tym 900 m przejścia pieszego i 1.100 m spływu łodziami, temp. wewnątrz ok. 14-16°C, czas zwiedzania: strefa podziemna do 2 godz., strefa naziemna do 30 min., trasa poświęcona głównie żywiołom w kopalni, woj. śląskie.

212. Tropy tetrapoda na płd. wsch. cz. wyrobiska d. kamieniołomu dolomitów u podnóża Góry Chełmowej, na terenie rezerwatu przyrody Zachełmie, w otulinie Suchedniowsko-Oblęgorskiego Parku Krajobrazowego, na Świętokrzyskim szlaku archeo-geologicznym (miejsce oznaczone tablicą informacyjną) – ślady najstarszych tetrapodów stanowiących ogniwo przejściowe pomiędzy rybami a zwierzętami czworonożnymi (najstarsze na świecie odciski stóp tetrapodów), ślady pochodzące sprzed 395 mln lat, odkryte w 2008 r. przez Grzegorza Niedźwieckiego i Piotra Smreka – naukowców z Państwowego Instytut Geologicznego i Uniwersytetu Warszawskiego, opisane w 2010 r. na łamach jednego z najbardziej prestiżowych czasopism naukowych – „Nature”; do tej pory sądzono, że wyjście kręgowców na ląd miało miejsce 18 mln lat później z wody słodkiej, a nie z morza, woj. świętokrzyskie, pow. kielecki, gm. Zagnańsk.

213. Tunel:

     1. tunel drogi ekspresowej S2 z l. 2018-2021 w Warszawie – tunel drogowy w ciągu Południowej Obwodnicy Warszawy na terenie dzielnicy Ursynów (najdłuższy tunel drogowy w Polsce), kategoria E, nawierzchnia betonowa, dł. 2.335 m, całkowita szer. szlakowa 41,2 m, 2 nawy główne o szer. w świetle 17,0 m każda i nawa technologiczna z kanałami wentylacyjnymi, jezdnie o szer. ok. 14,5 m z trzema pasami ruchu i pasem awaryjnym o szer. 3,75 m, po obu stronach jezdni drogi ewakuacyjne o szer. 1 m, głęb. ok. 21 m; tunel pod powierzchnię wchodzi między ul. Indiry Gandhi a ul. rtm. Witolda Pileckiego, wychodzi na skarpie za ul. Nowoursynowską,

     2. Tunel Emilia [nazwa od imienia Emilii Wojtyły – matki św. Jana Pawła II] z 2010 r. – jednojezdniowy tunel drogowy pod Sobczakową Grapą w ciągu drogi ekspresowej S1, pomiędzy węzłami Laliki i Laliki II (najdłuższy pozamiejski tunel drogowy w Polsce); dł. 678 m, woj. śląskie, pow. żywiecki, gm. Milówka, sołectwo Laliki,

     3. Tunel im. Gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” z 1999 r. w Białymstoku – cz. Trasy Kopernikowskiej, łączący osiedla Młodych, Słoneczny Stok i Zielone Wzgórza z osiedlami Przydworcowe i Bema (tunel drogowy o największym przekroju w Polsce); dwie jezdnie po cztery pasy ruchu, dł. 174 m,

     4. Tunel im. ks. abp. Tadeusza Gocłowskiego z 2016 r. pod dnem Martwej Wisły w Gdańsku – element Trasy im. Juliusza Słowackiego, łączącej zach. cz. miasta z Wyspą Portową, gdzie Trasa Słowackiego łączy się z Trasą im. mjr. Henryka Sucharskiego, umiejscowiony nieco poniżej ujścia Kanału Kaszubskiego do Martwej Wisły (najdłuższy tunel drogowy w Polsce); wlot do tunelu od str. zach. w okolicy ul. Wielopole, od str. wsch. w okolicy ul. Kujawskiej, dwie jezdnie po dwa pasy ruchu, dł. 1377,5 m,

     5. tunel kolejowy z 1872 r. w Uhercach na szlaku Zagórz – Uherce, między wsiami Jankowce i Uherce Mineralne, na 127,625 km linii kolejowej nr 108 Stróże – Krościenko (najkrótszy pozamiejski tunel kolejowy w Polsce); dł. 50,5 m; tuż za tunelem zlokalizowano przystanek osobowy „Uherce Tunel”, woj. podkarpackie, pow. leski, gm. Olszanica,

     6. Tunel Krakowskiego Szybkiego Tramwaju z 2008 r. – tunel tramwajowy w Krakowie, łączy Rondo Mogilskie z okolicami ul. Pawiej i Dworca Towarowego oraz zabudowaniami Politechniki Krakowskiej (najdłuższy tunel tramwajowy i pierwszy tego typu obiekt w Polsce); dł. 1.420 m, całkowita dł. wraz z rampami dojazdowymi 1.538 m, łączna dł. szyn tramwajowych 3.078 m, największa gł. 12 m, 2 przystanki podziemne: „Dworzec Główny Tunel” oraz „Politechnika”,

     7. tunel trasy tramwajowej os. Lecha–Franowo z 2012 r.– tunel tramwajowy w Poznaniu łączy okolice os. Lecha i os. Tysiąclecia z terenami za III ramą komunikacyjną na Franowie (największy podziemny tramwajowy węzeł rozjazdowy w Polsce), jedyny tunel w Polsce z zainstalowaną sztywną siecią trakcyjną, 2 komory dla każdego z 2 kierunków ruchu, szer. każdej z komór 5,2 m, wys. 5 m, dł. tunelu 1.067,2 m, w tym odc. wyjazdowy 186 m, dł. pojedynczego toru tramwajowego 2.510 m, 2 podziemne dwukierunkowe przystanki tramwajowe: „Piaśnicka/Rynek” oraz „Piaśnicka/Kurlandzka”.

214. Ulica:

     1. ulica kpt. Stefana Pogonowskiego na osiedlu Stare Polesie w Łodzi – strefa o uspokojonym ruchu [tzw. woonerf], zw. „ulicą do mieszkania” (najdłuższy woonerf w Polsce), 1. odc., między ul. Legionów i al. 1 Maja zbudowano w 2017 r., 2. odc. biegnący do ul. płk. dr. Stanisława Więckowskiego oraz 3. odc. do ul. Zielonej powstał w 2018 r.; całkowita dł. 550 m, docelowo 1,4 km (w planach jest pociągnięcie woonerfu do ul. Marii Skłodowskiej-Curie),

     2. ulica Na Śnieżkę w Karpaczu, na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego (najwyżej położona ulica w Polsce); bierze swój początek w Karpaczu Górnym na wys. 830 m n.p.m. i biegnie na szczyt Śnieżki, osiągając wys. 1.602 m n.p.m., różnica wzniesień 768 m,

     3. ulica Samborska na Nowym Mieście w Warszawie, wytyczona w 1770 r., przez wiele lat zarośnięta i zamknięta bramą, wyremontowana i otwarta dla przechodniów w 2010 r., odchodzi od ul. Przyrynek (ob. najkrótsza ulica w Polsce); dł. 22 m, szer. 2,7 m; do uliczki nie jest przypisany żaden budynek,

     4. ulica Skrzatów Karkonoskich w Karpaczu, oficjalnie otwarta w Dniu Dziecka w 2009 r. naprzeciwko Muzeum Sportu i Turystyki, łączy ulice Konstytucji 3 Maja i Mikołaja Kopernika (najkrótsza ulica o zwartej zabudowie w Polsce), dł. 30 m, szer. 3 m; pomysłodawczynią nazwy jest Maria Nienartowicz, autorka książki Bajkowy przewodnik dla dzieci. Karpacz, woj. dolnośląskie, pow. karkonoski.

215. Urząd Miasta Zakopane, ul. Tadeusza Kościuszki 13 (najwyżej położony urząd miejski w Polsce), wys. 837 m n.p.m., woj. małopolskie, pow. tatrzański.

216. Uzdrowisko „Wapienne”, Ośrodek Wczasowo-Leczniczy w Wapiennem, w Beskidzie Niskim, w dolinie potoku Wapienka, w strefie otuliny Magurskiego Parku Narodowego (najmniejsze uzdrowisko w Polsce), status uzdrowiska oficjalnie od 1986 r., 140 miejsc noclegowych w budynkach całorocznych i domkach kempingowych typu góralskiego, stołówka i kawiarnia na 60 miejsc, dom zdrojowy z pijalnią wód siarczkowych „Marta” i „Kamila” wydobywanych z własnego ujęcia, 2 parki zdrojowe „Ogród Marysieńki” i „Ogród Laury” z małymi pawilonami, fontanna zdrowia i odpoczynku, ścieżki spacerowo-rowerowe wzdłuż Promenady Napoleońskiej, grota solna, gabinet kosmetyczny, 2 baseny odkryte czynne w okresie letnim; w uzdrowisku leczy się schorzenia: reumatyczne i ortopedyczno-urazowe, dermatologiczne, układów krążenia, oddechowego, nerwowego, wydzielania wewnętrznego i przemiany materii oraz choroby kobiece, alergie, osłabienie, wyczerpanie nerwowe i przewlekły stres, woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. Sękowa.

217. Wahadło Foucaulta:

     1. wahadło Foucaulta w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 20 – wahadło mające możliwość wahań w dowolnej płaszczyźnie pionowej, nazwa wahadła upamiętnia jego wynalazcę – Jeana Bernarda Léona Foucaulta, który zademonstrował je w 1851 r. w Paryskim Obserwatorium Astronomicznym (największy i najcięższy obiekt tego typu w Polsce), dł. 16 m, masa 242 kg; powolna zmiana płaszczyzny ruchu wahadła względem Ziemi dowodzi jej obrotu wokół własnej osi,

     2. wahadło Foucaulta w kościele Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie, ul. Grodzka 52a – wahadło o kształcie kuli, zawieszone na drucie u kopuły świątyni, wprowadzone w ruch oscyluje nad rozłożoną matą (najdłuższy obiekt tego typu w Polsce), dł. 46,5 m, masa 25 kg; zazwyczaj w każdy czwartek odbywają się demonstracje, pozwalające zaobserwować (pośrednio) ruch obrotowy Ziemi wokół własnej osi, pierwszy pokaz miał miejsce w 1949 r., eksperyment powtórzono w 1991 r., od 2000 r. odbywają się pokazy cykliczne.

218. Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie z 1878 r. na Cyplu Czerniakowskim w Warszawie, ul. gen. Mariusza Zaruskiego 12 (najstarsze towarzystwo sportowe w Polsce); ob. trzy sekcje sportowe: wioślarska, kajakarska i żeglarska; przystań na Cyplu Czerniakowskim – miejsce szkolenia wioślarzy i kajakarzy, Ośrodek Sportów Wodnych „Marina” nad Zalewem Zegrzyńskim w Zegrzu, ul. Warszawska 1 – Sekcja Regatowa Żeglarska WTW.

219. Wieś:

     1. Klon na Mazurach – wieś założona w ramach osadnictwa szkatułowego, lokowana w 1654 r. na 56 włókach chełmińskich (najstarsza zarejestrowana drewniana wieś w Polsce), wieś na planie ulicówki z 40 zachowanymi chałupami z końca XIX w. (jeden z najcenniejszych zespołów tradycyjnej zwartej zabudowy drewnianej w Polsce), liczba ludności ok. 480, woj. warmińsko-mazurskie, pow. szczycieński, gm. Rozogi,

     2. Luboszów w Borach Dolnośląskich (najmniejsza wieś niesołecka w Polsce); jedno gospodarstwo z budynkiem mieszkalnym, kilkoma zabudowaniami gospodarczymi i ogrodem o pow. 3 ha, hodowla pszczół, liczba ludności 2, woj. dolnośląskie, pow. bolesławiecki, gm. Osiecznica,

     3. Sielska Woda w sąsiedztwie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, między Lubszą a Dobrzyniem – osada założona przez przedsiębiorcę Mariana Tomkowa w l. 90. XX w., administracyjnie powstała 1 stycznia 2016 r. (najmniejsza osada w Polsce); Ośrodek Wypoczynkowy Sielska Woda na 80 osób, domy letniskowe (sześć całorocznych domków drewnianych z bali) wraz z infrastrukturą wypoczynkową i prywatny dom mieszkalny; do dyspozycji gości: bilard, siłownia, sauna, boisko do siatkówki, kąpielisko strzeżone, plaża, łowisko wędkarskie o pow. 4 ha, smażalnia ryb; dla dzieci: plac zabaw, zjeżdżalnia, huśtawki, cymbergaj, trampolina; pow. całkowita ok. 10 ha, liczba ludności 2, woj. opolskie, pow. brzeski, gm. Lubsza.

220. Wieża:

     1. średniowieczna wieża z ok. 1413 r., zw. „śląską Pizą” w Ząbkowicach Śląskich, ul. Świętego Wojciecha 7 (najbardziej krzywa wieża w Polsce), dawna czworoboczna dzwonnica udostępniona do zwiedzania, odchylona od pionu o 2,14 m, wys. 34 m, na szczyt prowadzi 139 schodów; ob. punkt widokowy, woj. dolnośląskie,

     2. wieża kontroli lotów Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej na terenie Międzynarodowego Portu Lotniczego Katowice w Pyrzowicach, ul. Wolności 90 (najwyższa i najnowocześniejsza wieża kontroli lotów z najwyżej położoną salą operacyjną w Polsce), oficjalnie otwarta w 2019 r., wys. wieży 46 m, sala operacyjna na wys. 41 m, kubatura 7.350 m³, pow. 1.830 m², wewnątrz pomieszczenia ze stanowiskami kontroli lotniska, kontroli zbliżania, techniczne i biurowe oraz zaplecze socjalne,

     3. wieża książęca z ok. 1315 r. w Siedlęcinie, nad rzeką Bóbr, w Parku Krajobrazowym Doliny Bobru, ul. Długa 21 – mieszkalna wieża fund. księcia Henryka I jaworskiego, później siedziba rycerska (najlepiej zachowana i jedna z największych budowli tego typu w Polsce i w Europie Środkowej), obiekt wzniesiony z kamienia, na planie prostokąta o wym. 22,20 × 14,35 m, 4 kondygnacje, wys. ok. 33 m, wys. bez dachu 19 m, grub. muru 2-3 m; wnętrza budowli zdobią średniowieczne polichromie ścienne z l. 1345-46 (najstarsze sceny ścienne o tematyce świeckiej w Polsce) przedstawiające legendę jednego z rycerzy Okrągłego Stołu – sir Lancelota z Jeziora (jedyne takie zachowane w Polsce, w Europie i na świecie), woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski, gm. Jeżów Sudecki,

     4. Wieża Piastowska z XIV w. na wyspie Pasiece w Opolu, ul. Piastowska 14 – obiekt wolnostojący, d. stołp [wieża obronna] zamku książęcego księcia Kazimierza I opolskiego (jeden z najstarszych zabytków architektury obronnej i najstarsza budowla tego typu w Polsce), wys. 42 m, wys. do dachu ok. 35 m, grub. murów w dolnej partii wieży dochodzi do 3 m,

     5. wieża widokowa z 1991 r. na Baraniej Górze w Beskidzie Śląskim, na Głównym Szlaku Beskidzkim (najwyżej położona metalowa wieża widokowa w Polsce – 1.220 m n.p.m.), na tarasie widokowym mieści się około 20 osób, wys. wieży 15,25 m, galeria widokowa na wys. 8,5 m, taras górny o wym. 3 m × 2,4 m na wys. 9,1 m, woj. śląskie, pow. cieszyński, gm. Wisła,

     6. wieża widokowa z 2006 r. na Radziejowej w Beskidzie Sądeckim na terenie Popradzkiego Parku Krajobrazowego (najwyżej położona drewniana wieża widokowa w Polsce – 1.266 m n.p.m.), na tarasie widokowym mieści się około 10 osób, wys. ok. 20 m; w 2010 r. uszkodzona, po gruntownym remoncie ponownie czynna, od 2017 r. niedostępna ze względu na zły stan techniczny, woj. małopolskie, pow. nowotarski, gm. Rytro,

     7. wieża widokowa z 2015 r. na Gorcu w Gorcach (najwyżej położona czynna drewniana wieża widokowa w Polsce – 1.228 m n.p.m.), na tarasie widokowym mieści się około 30 osób; dzięki całkowicie obudowanym schodom i tarasowi widokowemu na wieżę mogą wejść również osoby z lękiem wysokości, woj. małopolskie, pow. limanowski, gm. Kamienica,

     8. wieża widokowa z 2019 r. w parku rozrywki Sky-Park w Malechowie (największa wieża widokowa w Polsce), na taras widokowy betonowej wieży o wys. ok. 90 m prowadzi 216 schodów, woj. zachodniopomorskie, pow. kołobrzeski, gm. Ustronie Morskie, sołectwo Kukinka,

     9. wieża widokowa z l. 2017-19 na szczycie stacji narciarskiej Słotwiny Arena [896 m n.p.m.] wśród lasów pasma Jaworzyny Krynickiej, w Beskidzie Sądeckim, w Krynicy-Zdroju, ul. Słotwińska 51A – pierwsza w Polsce wieża widokowa ze ścieżką w koronach drzew o unikalnej drewnianej konstrukcji (najwyższa drewniana wieża widokowa w Polsce i w Europie), wys. wieży 49,5 m, drewniana ścieżka o dł. 1.030 m, 18 wież wsporczych i 87 słupów, nachylenie 2-6%, 15 interaktywnych instalacji i tablic, dodatkowa atrakcja – zjeżdżalnia, dł. zjazdu 60 m, woj. małopolskie, pow. nowosądecki,

     10. wieża wodna we Fromborku, ul. Elbląska 2 – renesansowa, ceglana wieża ciśnień z XVI w., integralny element tzw. Kanału Kopernika, niegdyś zasilająca Wzgórze Katedralne w wodę (najstarsza wieża wodna w Polsce i druga po Augsburgu [1548] w Europie); w l. 1571-72 w wieży zainstalowano dźwig wodny [tzw. paternoster] autorstwa Valentina Händla – jedyną taką instalację w Polsce; wys. 25 m, w 1989 r. wpisana do rejestru zabytków, ob. wieża widokowa, woj. warmińsko-mazurskie, pow. braniewski,

     11. wieża wodna z l. 1904-05 na osiedlu Borek we Wrocławiu, ul. Sudecka 125A – historyzująca wieża ciśnień na pasie rozdzielającym jezdnie al. Wiśniowej w ciągu obwodnicy śródmiejskiej (najwyższa wieża wodna udostępniona do zwiedzania w Polsce), budowla proj. Karla Klimma reprezentuje formy stylowe późnego eklektyzmu z elementami secesji, wys. 62 m, galeryjka widokowa na wys. 42 m, w 1906 r. udostępniona do zwiedzania, obecnie zamknięta dla zwiedzających; w 1978 r. wpisana do rejestru zabytków,

     12. wieża wspinaczkowa [tzw. „Kielich”] z przeł. l. 60. i 70. XX w. na osiedlu Przylesie w Lubinie, ul. Jerzego Kukuczki – d. wieża ciśnień (ob. najwyższa sztuczna ściana wspinaczkowa w Polsce oraz jedna z najwyższych w Europie i na świecie), obiekt dostosowany do wspinaczki w 1996 r., wys. 34 m, 7 dróg wspinaczkowych o zróżnicowanej trudności, na wys. 19 m ściana odchyla się w 15-metrowe przewieszenie, tworząc charakterystyczny kształt kielicha (stąd nazwa obiektu); właścicielem i gospodarzem „Kielicha” jest Stowarzyszenie Miłośników Gór w Lubinie, ul. Pawia 41,

     13. wieża zamkowa z XIII w. na zamku królewskim w Lublinie, ul. Zamkowa 9 – donżon [wieża mieszkalno-obronna] d. grodu kasztelańskiego (najstarsza budowla tego typu w Polsce), 4 kondygnacje, w tym 3 nadziemne i 1 piwniczna, wys. ok. 25 m, śred. ok. 15 m, grub. muru ok. 3,4 m,

     14. wieża zamkowa z XIV w. na zamku krzyżackim w Świeciu (najwyższa krzywa wieża udostępniona do zwiedzania w Polsce); wys. 34,73 m, śred. 10,5 m, odchylenie od pionu w kierunku zach. 106 cm (tym samym średniowieczna baszta miejska, która swą nazwę zawdzięcza znacznemu odchyleniu od pionu jest najwyższą krzywą wieżą w Polsce, na szczyt której mogą wejść turyści), woj. kujawsko-pomorskie.

221. Winda:

     1. paternoster (dźwig okrężny) w gmachu Sejmu Śląskiego (ob. Śląski Urząd Wojewódzki) w Katowicach, ul. Jagiellońska 25 – dźwig osobowy, tzw. „winda paciorkowa” niemieckiej firmy VEB Aufzugswerk z Lipska (najstarszy obiekt tego typu i najwolniejsza winda osobowa w Polsce), jedno z pięciu zachowanych urządzeń tego typu w Polsce funkcjonowało w l. 1929-67, unieruchomione z przyczyn technicznych na blisko dekadę, gruntownie zrekonstruowane po usunięciu poprzedniej konstrukcji w końcu lat 70. XX w., ponownie uruchomione w 1980 r., 14. otwartych kabin (nieposiadających drzwi) połączonych w łańcuch, poruszających się z prędkością 0,286 m/s w zamkniętej pętli w ruchu ciągłym (bez zatrzymywania się), gdy jedna strona porusza się w kierunku do góry, to druga do dołu,

     2. winda szybkobieżna w wysokościowcu biurowym Warsaw Trade Tower na Woli w Warszawie, ul. Chłodna 51 – dźwig osobowy zainstalowany podczas budowy wieżowca w l. 1997-99 (najszybsza winda osobowa w Polsce), prędkość 7 m/s, czyli 25,20 km/h, pokonują odległość między poziomem -3, a 41 w 35 sekund, windy znajdują się w żelbetowym trzonie budynku,

     3. winda w budynku Książnicy Polskiej w Olsztynie, pl. Jana Pawła II 2/3 – dźwig osobowy z l. 1910-12, w poł. lat 60. XX w. wyłączony z ruchu, po renowacji uruchomiony ponownie w 2000 r. (najstarsza czynna winda osobowa w Polsce i jedna z najstarszych w Europie), producent nieznany, maszynownię wykonała niemiecka firma C. Herram-Findeisen w Chemnitz-Gablenz, secesyjny fronton ozdobiony misternymi motywami roślinnymi ma różną wysokość na poszczególnych kondygnacjach, najwyższą na parterze – 4,16 m, a najniższą na III piętrze – 3,15 m, w 1991 r. obiekt wpisany do rejestru zabytków; równa wiekiem olsztyńskiej jest tylko winda w słupskim Domu Towarowym „Słowiniec”,

     4. winda w kamienicy przy ul. Legionów 31 w Grudziądzu – dźwig osobowy zainstalowany podczas budowy budynku w 1890 r., przestał funkcjonować po II wojnie światowej (najstarsza winda osobowa w Polsce i jedna z najstarszych w Europie), woj. kujawsko-pomorskie.

222. Winnica:

     1. Winnica Golesz z 1982 r. w Jaśle, ul. Krakowska 100a (najstarsza profesjonalna winnica i największa szkółka winorośli w Polsce), pow. 2 ha, ok. 7.000 krzewów winorośli, kilkadziesiąt odmian, głównie tzw. mieszańców złożonych; podstawową działalnością gospodarstwa jest realizowany od wielu lat program testowania nowych odmian winorośli pod kątem przydatności do polskich warunków klimatycznych, woj. podkarpackie,

     2. Winnica Samorządowa przy Lubuskim Centrum Winiarstwa w Zaborze, ul. Winiarska 1 – obiekt otwarty w 2015 r. w celu promocji tradycji uprawy winorośli i produkcji wina w regionie (największa winnica w Polsce), pow. 33 ha, centrum spełnia funkcję reprezentacyjną, turystyczną, rekreacyjna oraz muzealną i stanowi bazę naukowo-dydaktyczną umożliwiającą kształcenie studentów na kierunku winiarskim, obiekt znajduje się na Lubuskim Szlaku Wina i Miodu, woj. lubuskie. pow. zielonogórski,

     3. Winnica Stary Wielisław z 1990 r. w Sudetach, w Kotlinie Kłodzkiej, we wsi Stary Wielisław, ul. Kłodzka 12 (najwyżej położona winnica w Polsce – 360 m n.p.m.), pow. 0,22 ha; uprawiane odmiany winorośli: Aurora, Dornfelder, Acolon, Regent i Bianca, woj. dolnośląskie, pow. kłodzki, gm. Kłodzko,

     4. Winnica Turnau w Baniewicach (największa profesjonalna winnica w Polsce), pow. 28 ha, pierwsze nasadzenia winorośli w 2010 r., wina dostępne od 2015 r.; główne szczepy: solaris i johanniter oraz riesling, hibernal, seyval blanc, rondo, regent i cabernet; winiarnia produkuje 11 gat. win, rocznie ponad 100 tys. butelek, w tym 75% wina białe, a 25% wina czerwone, woj. zachodniopomorskie, pow. gryfiński, gm. Banie.

223. Witraże:

     1. witraże w kościele pw. Najświętszego Serca Jezusa Chrystusa parafii św. Stanisława Kostki w Rypinie, ul. ks. Antoniego Podlesia 6 (największe sakralne witraże w Polsce i w Europie oraz drugie co do wielkości na świecie); dwa witraże autorstwa rypińskich artystów plastyków Elżbiety i Andrzeja Bednarskich z 1993 r. i 2005 r., pow. 212 m² każdy, przedstawiają „Ostatnią wieczerzę” i „Stworzenie świata”, woj. kujawsko-pomorskie,

     2. witraże w kościele ewangelicko-augsburskim św. Mateusza w Łodzi, ul. Piotrkowska 279/283 – witraże rozetowe autorstwa Adolfa Seilera z Wrocławia, wykonane w 1923 r. wg proj. prof. Hermana Hofmanna z Berlina, przedstawiające sceny Zmartwychwstania i Wniebowstąpienie Chrystusa (największe witraże rozetowe w Polsce, a drugie co do wielkości w Europie po tych w katedrze Notre Dame w Paryżu), śred. 8 m; w górnych partiach absydy 5 mniejszych rozet o śred. ok. 1,5 m z witrażami przedstawiającymi sceny: Ostatniej Wieczerzy, Chrystusa niosącego krzyż, twarz Jezusa, Baranka Bożego oraz Pelikana,

     3. witraże z 1360 r. w bazylice katedralnej Wniebowzięcia NMP we Włocławku, pl. Mikołaja Kopernika 7 (najstarsze witraże kościelne w Polsce); 22 zachowane kwatery gotyckich witraży pochodzących z okien prezbiterium ob. wyeksponowane są w kaplicy św. Barbary, woj. kujawsko-pomorskie,

     4. witraż na frontonie kościoła ks. pallotynów pw. Miłosierdzia Bożego w Ożarowie Mazowieckim, ul. Poznańska 183 – monumentalny podświetlany od wewnątrz witraż przedstawiający Chrystusa Pantokratora autorstwa Michała Zaborowskiego (największy obiekt tego typu w Polsce i w Europie oraz drugi co do wielkości na świecie), pow. 540 m², Chrystus przez gest wyciągniętych ramion zaprasza wiernych do wnętrza świątyni, woj. mazowieckie, pow. warszawski zachodni.

224. Wirydarz przy konkatedrze Najświętszej Marii Panny, św. Jana Chrzciciela i św. Faustyna biskupa parafii św. Ottona w Kamieniu Pomorskim, pl. Katedralny 8 – dziedziniec wewnątrz murów klasztornych, otoczony gotyckimi krużgankami, wzniesiony w l. 1310-50 jako nieodłączna część założenia klasztornego, ok. poł. XIV w. założono tu ogród (najstarszy wirydarz w Polsce), w przeszłości miejsce pochówku kanoników i biskupów kamieńskich oraz książąt pomorskich, miejsce kontemplacji i ogród, do dziś przetrwał w prawie niezmienionej formie, po II wojnie światowej przeprowadzono prace konserwatorsko-rekonstrukcyjne pod nadzorem wybitnego znawcy sztuki ogrodowej Gerarda Ciołka, udało się zachować pierwotny układ ścieżek wyznaczających centralny plac, w centrum kamienna chrzcielnica z XII w. (zastąpiła studnię), jedyne zachowane tego typu założenie przykatedralne w Polsce, woj. zachodniopomorskie, pow. kamieński.

225. Woliński Park Narodowy (największe skupisko bielika, najsłynniejszego i największego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych żyjącego w Polsce), dł. 60-80 cm, rozpiętość skrzydeł do 2,5 m, bielik jest pod ścisłą ochroną, należy do gatunków ginących, dla których najgroźniejsza jest rozwijająca się cywilizacja i skażenie środowiska; orzeł bielik jest godłem Polski i symbolem Wolińskiego Parku Narodowego.

226. Wóz strażacki Mercedes Metz z 1959 r. Ochotniczej Straży Pożarnej w Kalinowej (najstarszy bojowy wóz pożarniczy w Polsce); wóz przyjechał do Kalinowej z Drezdenka w woj. lubuskim, gdzie po zakończeniu służby w Państwowej Straży Pożarnej miał zostać złomowany; uratowany przez lokalnych włodarzy z Błaszek trafił do strażaków z Kalinowej zastępując wysłużonego „Żuka”, woj. łódzkie, pow. sieradzki, gm. Błaszki.

227. Wyciąg krzesełkowy z 2000 r. na zboczu góry Pusta Wielka, na terenie Stacji Narciarskiej Dwie Doliny Muszyna-Wierchomla z 2007 r. w Wierchomli Małej, w Popradzkim Parku Krajobrazowym (najdłuższa kolej krzesełkowa w Polsce); dł. 1.600 m, podróż czteroosobową kanapą trwa ok. 15 min., czynny zarówno zimą jak i latem; ze szczytu góry można rozpocząć wędrówkę licznymi szlakami turystycznymi, woj. małopolskie, pow. nowosądecki, gm. Piwniczna-Zdrój.

228. Wyspa:

     1. Wielimska Wyspa [potocz. Wyspa Owcza] na jeziorze Wielimie, na Pojezierzu Drawskim (największa wyspa śródjeziorna w Polsce), pow. 96,13 ha; większość wyspy porastają lasy liściaste z występującymi skupiskami drzew iglastych, na wyspie staw o pow. 1 ha, woj. zachodniopomorskie, pow. szczecinecki, gm. Szczecinek,

     2. Wielka Żuława – wyspa na jeziorze Jeziorak (największa śródlądowa wyspa w Polsce), pow. 82,4 ha; na wyspie kilka ośrodków wypoczynkowych, stałe połączenie promowe z lądem, wzdłuż zach. brzegu przebiega treningowy tor wioślarski, woj. warmińsko-mazurskie, pow. iławski,

     3. wyspa na Jeziorze Kurtkowiec w Dolinie Gąsienicowej w Tatrach (najwyżej położona wyspa w Polsce); wys. 1.689 m n.p.m., pow. 0,067 ha, woj. małopolskie, pow. tatrzański.

229. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska – makroregion geograficzny w dorzeczu górnej Wisły i górnej Warty, historycznie w zach. Małopolsce przy granicy ze Śląskiem (największy obszar krasowy w Polsce), dł. ok. 80 km, pow. 2.615 km² (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć 15 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej, lub 20 pkt. wg regulaminu KOT na wycieczce rowerowej), ze względu na piękno krajobrazu jeden z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce; na wyżynie zbudowano system średniowiecznych zamków, niegdyś strzegących granicy Królestwa Polskiego przed napadami z Górnego Śląska [tzw. Orle Gniazda], woj. małopolskie i woj. śląskie.

230. Yourplace XXS Apartments na Starym Mieście w Krakowie, ul. Garncarska 8 (najmniejszy apartament w Polsce, w Europie i na świecie), pow. 2,5 m²; w pełni wyposażony lokal typu studio: łóżko na antresoli, aneks kuchenny i łazienka z prysznicem; ponadto do dyspozycji gości: pralka, żelazko, suszarka do włosów, telewizor z płaskim ekranem i dostępem do kanałów satelitarnych oraz bezpłatne WiFi; odbiór kluczy w biurze Yourplace przy ul. Łobzowskiej 22.

231. Zakład karny:

     1. Zakład Poprawczy im. Józefa Wieczorkowskiego w Studzieńcu – placówka resocjalizacyjna dla nieletnich przestępców założona w 1876 r. przez Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych z inicjatywy prezesa Sądu Apelacyjnego Królestwa Polskiego Józefa Wieczorkowskiego (najstarsza placówka tego typu w Polsce); Osada Rolniczo-Rzemieślnicza dla nieletnich przestępców w Studzieńcu, była wzorowana na kolonii francuskiej dla nieletnich w Mettray, woj. mazowieckie, pow. żyrardowski, gm. Puszcza Mariańska, Studzieniec 20A,

     2. Zakład Karny z 1894 r. we Wronkach, ul. Partyzantów 1 (największy zakład karny w Polsce), zakład typu zamkniętego, dla mężczyzn recydywistów, z oddziałem półotwartym, poj. 1443 skazanych, woj. wielkopolskie.

232. Zamek:

     1. Zamek Cesarski z l. 1905-10 w Poznaniu, w Dzielnicy Cesarskiej, ul. Święty Marcin 80/82 (ostatnia, a więc najmłodsza oraz najlepiej zachowana rezydencja monarsza w Polsce i w Europie); budowla powstała dla ostatniego cesarza niemieckiego i króla Prus Wilhelma II, proj. Franza Heinricha Schwechtena; 585 pomieszczeń, pow. gmachu głównego ok. 25.127 m², pow. użytkowa ok. 13.501 m², wieża o wys. 75 m, masa tronu cesarskiego 3,5 t; ob. administrowany przez Centrum Kultury „Zamek”, siedziba m.in. Księgarni „Bookowski”, Centrum Sztuki Dziecka, Galerii Piekary oraz Muzeum Powstania Poznańskiego – Czerwiec 1956,

     2. Zamek Królewski na Starym Mieście w Warszawie, pl. Zamkowy 4 – barokowo-klasycystyczna budowla rezydencjonalna proj. Mattea Castello i Gaetano Chiaveriego, od XIV w. rezydencja książąt mazowieckich, od XVI w. siedziba władz I Rzeczypospolitej: króla i Sejmu (Izby Poselskiej i Senatu), w l. 1920-22 siedziba Naczelnika Państwa, w l. 1926-39 rezydencja Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wielokrotnie grabiona i dewastowana przez wojska szwedzkie, brandenburskie, niemieckie i rosyjskie, spalona i ograbiona w 1939 r., niemal doszczętnie zniszczona w 1944 r., odbudowana w l. 1971-84, ob. pełniąca funkcje muzealne i reprezentacyjne (ostatnia, a więc najmłodsza oficjalna siedziba królów Polski), miejsce uchwalenia Ustawy Rządowej z dnia 3 maja 1791 r. [potocz. Konstytucji 3 maja] regulującej ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów – najstarszej konstytucji w Polsce, drugiej w Europie (po konstytucji Korsyki z 1755 r.) i trzeciej na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.), obiekt w 2013 r. wraz ze Starym Miastem wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, a w 2017 r. wraz z historycznym zespołem miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem na listę pomników historii,

     3. zamek Lubomirskich i Potockich z 1. poł. XVII w. w Łańcucie, na terenie dawnej ziemi przemyskiej, ul. Zamkowa 1 – jedna z najbardziej luksusowych rezydencji w Polsce i w Europie kontynentalnej (dawna rezydencja magnacka z największym i najlepiej zachowanym przykładem biblioteki magnackiej w Polsce, liczącej 22 tys. woluminów); w 2005 r. zespół zamkowo-parkowy wpisany na listę pomników historii, woj. podkarpackie,

     4. Zamek Piastowski w Legnicy, pl. Zamkowy 1 – zamek książęcy z XIII w., jedna z dwóch głównych rezydencji władców Śląska (najstarsza murowana warownia na ziemiach polskich); wzniesiony pośród rozlewisk, na Pojezierzu Legnickim, na terenie grodu Trzebowian, d. mieszkańców obecnej Legnicy, z dwoma gotyckimi wieżami: ośmiokątną św. Piotra i okrągłą św. Jadwigi (jedne z najstarszych tego typu wież obronnych w architekturze zamkowej Śląska i Polski) oraz reliktami romańskiej kaplicy św. Benedykta i św. Wawrzyńca; obok zamku wieża Bramy Głogowskiej – niegdyś element fortyfikacji miejskich, woj. dolnośląskie,

     5. zamek Świny [tzw. zamek Świnków] z XIII-XIV w. we wsi Świny k/Bolkowa, na Pogórzu Kaczawskim w Sudetach – pierwotnie gród książęcy, następnie zamek obronny, przed 1272 r. przekazany rycerskiemu rodowi Świnków (najstarszy prywatny zamek w Polsce), własność rodu Świnków (XIII-XVIII w.), Schweinitzów (1713-59), Jana Henryka von Churschwandt oraz Teresy von Schlabrendorff i jej potomków austriackich hrabiów Hoyos von Sprinzenstein (1759-1941), w 1941 r. przekazany władzom III Rzeszy, po II wojnie światowej przejęty przez państwo polskie, od 1991 r. ponownie własność prywatna, obiekt przebudowywany w XIV i XV w. oraz w l. 1614-60, później niszczejący, ob. w ruinie, jeden z najstarszych obiektów na Szlaku Zamków Piastowskich, woj. dolnośląskie, pow. jaworski, gm. Bolków.

233. Zapora nad Jeziorem Otmuchowskim [niem. Ottmachauer See] z l. 1928-33 na Nysie Kłodzkiej, tuż powyżej Otmuchowa (najdłuższa zapora ziemna w Polsce), tama o dł. ok. 6,5 km pozwala spiętrzyć wodę do 18,6 m; przy maksymalnym spiętrzeniu zbiornik ma pow. 20,6 km² i poj. mierzoną do wys. przelewu (215 m n.p.m.) – 130,45 mln m³, gł. 18,4 m; zbiornik należy do tzw. Kaskady Nysy Kłodzkiej, składającej się z czterech zbiorników wodnych: Zbiornika Topola, Zbiornika Kozielno (tworzącego Zalew Paczkowski), Jeziora Otmuchowskiego i Jeziora Nyskiego, woj. opolskie, pow. nyski, gm. Otmuchów.

234. Zegar:

     1. Głaz Jastrzębowskiego [zw. „Głazem czasu”] z zegarem słonecznym z 1828 r. na skarpie nad gmachem Starej Oranżerii w Łazienkach Królewskich na Ujazdowie w Śródmieściu Warszawy, ul. Agrykoli 1 (najstarszy i największy granitowy monolit z zegarem słonecznym w Polsce), typ horyzontalny, wym. 0,7 m, wys. 1,5 m n.p.t.; autor zegara – Wojciech Bogumił Jastrzębowski specjalnie do budowy zegara zaprojektował urządzenie, które nazwał „Kompasem Polskim”, pozwalające rysować zegary słoneczne na dowolnej powierzchni,

     2. zegar astronomiczny proj. Hansa Düringera z l. 1464-70 w bazylice konkatedralnej Wniebowzięcia NMP [bazylika Mariacka] na Głównym Mieście w Gdańsku, ul. Podkramarska 5 (największy zegar z drewnianą obudową w Polsce, w Europie i na świecie); 3 kondygnacje: kalendarium, planetarium i teatr figur, 6 odrębnych mechanizmów oraz ruchome figury, wys. ok. 14 m,

     3. Zegar Groblowy na szczycie płn. części transeptu Bazyliki konkatedralnej Wniebowzięcia NMP na Głównym Mieście w Gdańsku, ul. Podkramarska 5 (największy zabytkowy zegar tarczowy w Polsce), śred. tarczy 5,12 m; zbudowany w l. 1635-37 przez Hansa Konnatha z Augsburga na życzenie mieszkańców Gdańska, którzy nie byli w stanie odczytać godziny z zegara umieszczonego na miejskim ratuszu; w 1871 r. zegar przestał funkcjonować na przeszło sto lat, w 1984 r. wyremontowany i ponownie uruchomiony przez inż. Waleriana Janiszewskiego, w 2012 r. ponownie przestał działać,

     4. zegar Hevelius-2011 w wieży kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej na Starym Mieście w Gdańsku – Muzeum Nauki Gdańskiej [d. Muzeum Zegarów Wieżowych], oddział Muzeum Gdańska [d. Muzeum Historyczne Miasta Gdańska], ul. Wielkie Młyny 10 (najdokładniejszy zegar mechaniczny w Polsce, w Europie i na świecie); zegar wahadłowy proj. inż. Grzegorza Szychlińskiego, dedykowany Janowi Heweliuszowi w 400. rocznicę urodzin, przypominający wynalazek gdańskiego astronoma z lat 50. XVII w., uchyb do 8 μs (mikrosekund) na dobę,

     5. zegar milenijny z 2000 r. na wieży Pałacu Kultury i Nauki w Śródmieściu Warszawy, pl. Defilad 1 (najwyżej położony zegar wieżowy w Polsce i trzeci pod tym względem na świecie na najwyższym budynku w Polsce); cztery tarcze o śred. 6,3 m każda, wskazówka godzinowa dł. 2,7 m, wskazówka minutowa dł. 3,54 m; zawieszony na wys. 152 m,

     6. zegar na wieży Starego Ratusza na Rynku we Wrocławiu (najstarszy zegar wieżowy w Polsce), pierwszy zegar na wieży ratusza zamontowano ok. 1368 r. (do naszych czasów z tego najstarszego czasomierza przetrwał jedynie dzwon wiszący na ratuszowej wieży), w 1569 r. na jego miejscu powstał nowy zegar, w 1580 r. zegar rozbudowano dodając dodatkową tarczę zamontowaną na wsch. elewacji ratusza, w l. 1800-01 piastujący urząd miejskiego zegarmistrza Johann Gottlieb Klose wykonał nowy zegar o masie 2. ton z wahadłem o dł. 9,8 m, które w ruch wprawiają trzy ciężarki o masie 98 kg, wiszące na linach o dł. 20 m, mechanizm zegara ma konstrukcję klatkową, dł. 3 m, szer. 0,9 m i wys. 2,5 m, 4 okrągłe miedziane tarcze zegarowe o śred. 4,2 m,

     7. zegar pulsarowy z 2011 r. w wieży kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej na Starym Mieście w Gdańsku – Muzeum Nauki Gdańskiej, oddział Muzeum Gdańska, ul. Wielkie Młyny 10 (najdokładniejszy zegar w Polsce, w Europie i na świecie oraz pierwszy rejestrujący upływ czasu na podstawie źródła sygnałów spoza Ziemi),

     8. zegar słoneczny w Copernicus Toruń Hotel na Starym Mieście w Toruniu nad Wisłą, ul. Bulwar Filadelfijski 11 – zegar z ok. 2012 r. na dachu hotelowego basenu (największy zegar słoneczny w Polsce),

     9. zegar słoneczny w Ogrodzie Saskim przy Alejach Racławickich w Lublinie (największy kwiatowy zegar słoneczny w Polsce), cyferblat z bukszpanu, wymiary wskazówki: dł. 4,7 m, masa ok. 200 kg; konstrukcja Dawida i Douglasa Baird z 1848 r., w 1994 r. zniszczona i po odrestaurowaniu w 2007 r. ponownie ustawiona w centralnej części parku przy fontannie,

     10. zegary słoneczne z XIV w. na skarpie kościoła pw. Wniebowzięcia NMP z 1378 r. w Strożyskach (dwa najstarsze zegary słoneczne w Polsce); zegary odmierzały godziny kanoniczne (nierówne), woj. świętokrzyskie, pow. buski, gm. Nowy Korczyn,

     11. zegar z XVI w. na wieży ratusza na Rynku w Tarnowie [ob. muzeum] (najstarszy, ręcznie nakręcany zegar ratuszowy w Polsce), woj. małopolskie,

     12. zegar z 2003 r. na ścianie bloku nr 1 Elektrowni Opole w Brzeziu [ob. część Opola] (największy zegar wieżowy w Polsce i jeden z największych w Europie); tarcza o śred. 8 m, wskazówka godzinowa dł. 2,6 m o masie ok. 50 kg, wskazówka minutowa dł. 3,7 m o masie ok. 100 kg; zawieszony na wys. 113 m, widoczny z odległości kilku kilometrów, podświetlany 4,5 tys. diod, sterowany drogą radiową wg atomowego wzorca czasu, woj. opolskie,

     13. zegar z 2016 r. w wieży kościoła św. Katarzyny Aleksandryjskiej na Starym Mieście w Gdańsku – Muzeum Nauki Gdańskiej, oddział Muzeum Gdańska, ul. Wielkie Młyny 10 (zegar z najdłuższym wahadłem w Polsce, w Europie i na świecie), dł. wahadła 31,22 m.

235. Zespół pałacowo-parkowy Zamoyskich z 1. poł. XVIII w. w Kozłówce – barokowy pałac wybudowany w l. 1736-42 przez wojewodę chełmińskiego Michała Bielińskiego wg proj. Józefa II Fontany (jedna z najokazalszych siedzib magnackich na terenie Królestwa Kongresowego, najlepiej zachowany obiekt tego typu w Polsce i jeden z nielicznych w Europie z tak autentycznym, niemal kompletnym wyposażeniem), wystrój i wyposażenie wnętrz z przeł. XIX i XX w., m.in. barokowe i regencyjne plafony, piece z miśnieńskich kafli, marmurowe kominki i dębowe parkiety oraz kolekcja malarstwa, rzeźb, porcelany, złoconych brązów i sreber, ob. muzeum, w 2007 r. obiekt wpisany na listę pomników historii; w budynku d. powozowni jedyna w Polsce Galeria Sztuki Socrealizmu ze zbiorami z lat 50. XX w., woj. lubelskie, pow. lubartowski, gm. Kamionka.

236. Zjazd tyrolski (tzw. tyrolka):

     1. Tyrolka Super Gigant na trasie „Kondor” w Leśnym Parku Przygody „Skalisko” z 2006 r., w Kotlinie Kłodzkiej, na terenie dawnego kamieniołomu w obrębie Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego w Złotym Stoku, ul. Stanisława Staszica (do 2023 r. najdłuższa tyrolka w Polsce), łączna dł. liny zjazdowej ok. 1.080 m, wys. 60 m, woj. dolnośląskie, pow. ząbkowicki,

     2. zjazd tyrolski z 2023 r. w Centrum Turystyki Aktywnej i Sportu BIESZCZAD.ski we wsi Wańkowa, w dolinie potoku Wańkówki (najdłuższy dwulinowy zjazd tyrolski w Polsce i jeden z najdłuższych w Europie), dł. 1.350 m, dwie liny do jazdy na siedząco lub w pozycji leżącej, rozwieszone równolegle do wyciągu narciarskiego, łączące dwa przeciwległe wzgórza (nie mają podpór), start z górnej stacji kolei linowej BIESZCZAD.ski, lądowisko na przeciwległym zboczu góry na wys. 445 m n.p.m., w najwyższym punkcie można poszybować 48 m nad ziemią, maks. prędkość do 120 km/h, woj. podkarpackie, pow. leski, gm. Olszanica.

237. Zjeżdżalnia:

     1. Alpine Coaster pod Szrenicą w Rodzinnym Parku Rozrywki „Esplanada” w Szklarskiej Porębie, ul. Wincentego Pstrowskiego 5a – zjeżdżalnia grawitacyjna z tzw. „karuzelą” na końcu trasy (najwyższy oraz jeden z najdłuższych i najciekawszych obiektów tego typu w Polsce); wys. 9 m, dł. ok. 500 m, prędkość zjazdu ok. 40 km/h, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski,

     2. Jungle Eclipse w Suntago Wodny Świat z l. 2017-20 we Wręczy, ul. Nowy Świat 1 – zjeżdżalnia typu aquatubes dla dwóch osób (najdłuższa kryta zjeżdżalnia w Polsce i w Europie), 5 piętro, dł. 320 m, poziom – trudny, typ – tuba, pozycja zjazdu – siedząca, nogi przed sobą, woj. mazowieckie, pow. żyrardowski, gm. Mszczonów,

     3. Zjeżdżalnia „Kamikaze” w Aquapark Fala w parku im. marsz. Józefa Piłsudskiego na Zdrowiu w Łodzi, al. Unii Lubelskiej 4 (największa i najszybsza zjeżdżalnia w jednym z największych parków wodnych w Polsce). dł. 50,5 m, wys. 19,25 m, kąt nachylenia 38°, czas zjazdu w zależności od masy ciała ok. 4-5 sekund, maks. prędkość do 30 km/h, woda wykorzystywana do zjazdów jest ozonowana,

     4. zjeżdżalnia w Kopalni Soli „Bochnia” w Bochni, ul. Campi 15 (najdłuższa podziemna zjeżdżalnia w Polsce i w Europie), zamontowana wzdłuż pochylni prowadzącej do Komory Ważyn łączy dwa poziomy kopalni i jest dostępna turystycznie, dł. 140 m, różnica poziomów 33 m, woj. małopolskie,

     5. zjeżdżalnia z 2019 r. w Suwałki Plaza w Suwałkach, ul. gen. Józefa Dwernickiego 15 (największa zjeżdżalnia w centrum handlowym w Polsce), dł. 26 m, zamontowana na wys. 12 m, prowadzi z poziomu 2 na poziom 0 centrum handlowego; w godzinach otwarcia obiektu atrakcja udostępniona jest dla wszystkich chętnych bezpłatnie, woj. podlaskie.

238. Żuławy Wiślane obejmujące rozległą równinę deltową Wisły na Pobrzeżu Gdańskim (najniżej położony region w Polsce), wys. od 2,07 m p.p.m. (Marzęcino) do 14,6 m n.p.m. (Grabiny-Zameczek); pow. ok. 1.700 km², w tym 450 km² terenów depresyjnych położonych poniżej poziomu morza (do zaliczenia na odznakę należy zdobyć 15 pkt. wg regulaminu OTP na wycieczce pieszej, lub 20 pkt. wg regulaminu KOT na wycieczce rowerowej), woj. pomorskie i woj. warmińsko-mazurskie.

239. Żuraw z poł. XV w. nad Motławą w Gdańsku (jedna z najsłynniejszych gdańskich bram i najstarszy zachowany dźwig portowy w Polsce i w Europie); ob. oddział Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku [d. Centralne Muzeum Morskie], które może poszczycić się jedną z najznakomitszych kolekcji o tematyce marynistycznej w Polsce, w Europie i na świecie, związanych m.in. z żeglugą, szkutnictwem, okrętownictwem i rybołówstwem.

240. Żyrandol w kościele ewangelicko-augsburskim św. Mateusza w Łodzi, ul. Piotrkowska 279/283 – mosiężny, pozłacany, wielopoziomowy żyrandol fund. łódzkich fabrykantów Oskara i Roberta Teodora Schweikertów, składający się z trzech kręgów o śred. 400, 300 i 200 cm, na których znajduje się 240 punktów świetlnych (największy żyrandol w Polsce), wiszący w centralnej części świątyni żyrandol, wykonany przez firmę „Bracia Łopieńscy” z Warszawy, nadaje wnętrzu uroczysty i reprezentacyjny charakter.

Razem – 745 obiektów.

Listę opracował Roman Henryk Orlicz – Instruktor Krajoznawstwa Polski (IKP), Instruktor Ochrony Przyrody (IOP) i Przodownik Turystyki Pieszej (PTP) II st.

Pobierz załącznik nr 2 do Regulaminu Odznaki lub