ŚWIĘTOKRZYSKI PARK NARODOWY utworzony został 1 maja 1950 r. w obecnym województwie świętokrzyskim, chroniony od 1922, gdy powstały tu pierwsze rezerwaty ścisłe (pow. około 310 ha), 1932 rezerwaty częściowe (pow. łączna 1.347 ha). Park Świętokrzyski reprezentuje region Wyżyny Środkowomałopolskiej. Położony jest w Krainie Małopolskiej, w dzielnicy przyrodniczoleśnej Gór Świętokrzyskich oraz częściowo na Wyżynie Środkowomałopolskiej. Powierzchnia ogólna Parku, wynosi 7.632 ha. Ochroną ścisłą objęto w Parku powierzchnię 1.731 ha (23%), w tym 1.692 ha lasu. Obszar ochronny wokół Parku tzw. otulina ma powierzchnię 20.780 ha.

Park leży w Górach Świętokrzyskich, obejmując ich centralne pasmo – Łysogóry, z najwyższym szczytem Łysicą (612 m n.p.m.), fragment Pasma Klonowskiego i Doliny Wilkowskiej (zabagnienia, łąki, bór sosnowy bagienny) oraz Górę Chełmową. Góry Świętokrzyskie to najstarsze góry w Polsce, zbudowane ze skał ery paleozoicznej – piaskowców, łupków i kwarcytów. Dużą osobliwość przyrodniczą Gór Świętokrzyskich stanowią tzw. Gołoborza – niewielkie podszczytkowe zgrupowania głazów, pozbawione roślinności zielnej (zdjęcie po lewej). Na tych kwarcytowych gołoborzach występuje interesująca flora mchów, wątrobowców i porostów. Potoki biorące początek w Łysogórach spływają przeważnie na północ, głównie do Czarnej Wody, dopływu Pokrzywianki. Zespoły leśne zajmują 95% ogólnej powierzchni Parku. Są to głównie porastające zbocza i grzbiety gór bory jodłowe, z bzem koralowym i widłakiem jałowcowatym oraz lasy bukowe (buczyna karpacka). Jodła jako gatunek panujący zajmuje 63% powierzchni leśnej. Innymi głównymi gatunkami lasotwórczymi są: sosna (21%) i buk (11%). Jodła tworzy tu lite drzewostany jodłowe lub występuje w zmieszaniu z sosną, bukiem, dębem, modrzewiem i lipą. W ostatnich 30 latach jodła w Świętokrzyskim Parku, podobnie jak w całej Europie, znajduje się w regresie. Jest to wynikiem przemysłowego zanieczyszczenia powietrza gazami przenoszonymi na wielkie odległości Szczególnie ucierpiały drzewa starsze, górujące, bardziej narażone na skażenia (np. na Świętym Krzyżu). W dolinach występują lasy mieszane: sosnowo-dębowe z domieszką jodły, modrzewia, świerka i buka oraz lasy z przewagą grabów lub olch. Na Górze Chełmowej las mieszany z dominującym modrzewiem polskiego (endemit). Ustalono, że w parku rośnie 35 gatunków drzew, w tym również cisy i jałowce. Wymiary pomników przyrody osiągnęło ponad 670 rosnących tu drzew.

Świat roślinny Parku jest bardzo bogaty. Urozmaicone siedliska, ich wilgotność oraz ukształtowanie terenu stwarzają korzystne warunki dla życia roślin naczyniowych – 700 gatunków, z których 49 objęto ochroną prawną. Florę parku tworzą ponadto porosty (300 gat.), mszaki (190 gat.) oraz grzyby i glony. Niektóre z nich to bardzo rzadkie gatunki, które nie występują nigdzie indziej w Górach Świętokrzyskich: pięciornik skalny czy zanokcica północna, skalna i murowa. Wśród porostów porastających pozornie martwe pola głazów, będących podstawą egzystencji późniejszych paproci i krzewów, wiele gatunków występuje tutaj od okresu lodowcowego. Z objętych ochroną gatunkową roślin zobaczyć można m. in.: cis, bluszcz, wawrzynek wilczełyko, paprocie – pióropusznik strusi i podrzeń żebrowiec, lilia złotogłów, pełnik europejski, parzydło leśne, niektóre storczyki, widłaki.

Również fauna znajduje tutaj dobre warunki życia. W Parku bytują wszystkie podstawowe gatunki zwierząt leśnych, a także wiele małych gryzoni. Ssaki, których występuje w parku ponad 100 gatunków, to głównie łasice, gronostaje, łosie, dziki i bobry. Ze świata zwierzęcego na uwagę zasługuje zwłaszcza fauna nietoperzy i bezkręgowców. Naliczono ponad 100 gatunków ptaków, z których można wyróżnić gatunki takie, jak: orzechówka (na zdjęciu po prawej), bocian czarny, kruk, orlik krzykliwy, sowa uszata, krogulec, krzyżodziób świerkowy, płochacz pokrzywnica, kilka gatunków dzięciołów, pliszka górska oraz strzyżyk, mysikrólik. Występują gady, płazy i mięczaki. Bogaty jest świat owadów, a w nim zwójka jodłowa stanowiąca zagrożenie dla jodły.

Zabytki archeologiczne (dymarki), zabytki architektury. Z zabytków historycznych na uwagę zasługuje zespół klasztorny na Świętym Krzyżu, gdzie powstały słynne kazania świętokrzyskie, jeden z najstarszych zabytków piśmiennictwa w Polsce. Na Świętym Krzyżu (zdjęcie po lewej), w jednym z budynków poklasztornych, znajduje się też muzeum przyrodnicze oraz pracownia naukowa Parku. Siedziba dyrekcji parku znajduje się w Bodzentynie.

Przybywający do parku turyści mogą korzystać z 5 szlaków turystycznych, 2 oznakowanych ścieżek dydaktycznych oraz dogodnych ośrodków turystycznych w pobliskich miejscowościach. Najbliższym miastem mającym dogodne połączenia kolejowe i autobusowe z resztą kraju są Kielce.

GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE

Góry Świętokrzyskie stanowią najwyższą część Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej i ciągną się w kierunku z pn.-zach. na pd.-wsch. Są to najstarsze góry Polski, wypiętrzone podczas kaledońskich i hercyńskich ruchów górotwórczych, odmłodzone w okresie trzeciorzędu. Góry Świętokrzyskie są starymi górami fałdowymi, zbudowanymi w zasadzie ze skał osadowych, z prekambryjskich i staropaleozoicznych łupków ilastych, piaskowców, szarogłazów, kwarcytów, poprzecinanych żyłami diabazów i lamprofirów, także dewońskich wapieni, dolomitów, margli, łupków ilastych oraz występujących nie na całym obszarze gór zlepieńców permu tzw. zlepieńców zygmuntowskich. Osłona mezozoiczna składa się z iłowców, piaskowców, wapieni i margli; na południu w skład osłony wchodzą także trzeciorzędowe wapienie, piaski i iłowce, z którymi związane są złoża gipsów i siarki. Całe Góry Świętokrzyskie są w znacznej mierze zdenudowane i przykryte utworami z czwartorzędu m.in. lessami, glinami. piaskami.

Krajobraz Gór Świętokrzyskich charakteryzują długie, mniej więcej równoległe pasma, o wyrównanej i lekko falistej linii grzbietowej, rozdzielone obniżeniami o płaskich i szerokich dnach. Wysokości bezwzględne i względne są największe w części centralnej, osiągając odpowiednio 612 m n.p.m. i około 300 m. Najwyższym pasmem jest Pasmo Świętokrzyskie, zwane Łysogórami, o długości około 15 km, z dwoma kulminacjami w postaci Łysicy (612 m n.p.m.) i Łyśca zwanego też Łysą Górą (595 m n.p.m.). Na Łyścu wznosi się klasztor, zwany Świętym Krzyżem, od którego wzięły nazwę całe góry. Łysogóry mają strome stoki, zalesiony grzbiet, występują tu charakterystyczne gołoborza, produkt wietrzenia kwarcytów. Przedłużeniem Łysogór w kierunku pn,-zach. jest Kraiński Grzbiet z piękną sylwetką Radostowej (451 m n.p.m.). Przełom Lubrzanki oddziela Łysogóry od Pasma Masłowskiego z Klonówką (473 m n.p.m.), które przechodzi następnie we Wzgórza Tumlińskie i Pasmo Oblęgorskie. Ku pd.-wsch. przedłużeniem Łysogór jest drugie po nich pasmo o górskim charakterze – Pasmo Jeleniowskie z wierzchołkiem Szczytniaka (554 m n.p.m.). Równolegle do wymienionych pasm, stanowiących główny trzon morfologiczny gór, ciągną się inne pasma, wśród których na szczególną uwagę zasługują pasma zbudowane głównie z wapieni, położone na pd.-zach. od Kielc np. Pasmo Chęcińskie z Górą Zamkową i Miedzianką, Pasmo Zelejowej, Grząby Bolmińskie. Występują tu skalne grzebienie na grzbietach, a góry te charakteryzują się bogatą rzeźbą. Atrakcyjne pod względem turystycznym są także równoległe do Łysogór – Pasma Orłowińskie i Cisowskie na południu oraz Pasmo Klonowskie na północy. Jeszcze bardziej na północ rozciągają się wyniesienia Wzgórz Suchedniowskich, Niekłańsko-Bliżyńskich i Koneckich oraz Garbu Gielniowskiego i Przedgórza Iłżeckiego. W większości porasta je Puszcza Świętokrzyska.

Zróżnicowane warunki geologiczne i glebowe, a także związana z większymi wysokościami odrębność klimatu zadecydowały o tym, że obszar ten odznacza się bogactwem oraz odrębnością florystyczną. Najbardziej charakterystyczne dla tego regionu są bory jodłowe z domieszką świerka i sosny oraz buka, jawora, jarzębiny i in. w wyższych partiach Łysogór oraz lasy jodłowo-bukowe w niższych częściach Łysogór i innych pasmach górskich. Z rzadkich drzew na uwagę zasługuje modrzew polski na Górze Chełmowej oraz stanowiska cisa, m. in. chronione w rezerwatach koło Skarżyska-Kamiennej. Licznie występują tutaj rośliny górskie np. liczydło górskie, paprotnik Brauna, paprotnik ostry i kolczysty, zanokcica zielona i arnika górska oraz wiele gatunków górskich mchów i porostów, występujących w krainie świętokrzyskiej wyspowo. Na torfowiskach występują rośliny pochodzenia północnego np. gnidosz królewski, turzyca strunowa, bagnica torfowa. Siedliska o podłożu bogatym w węglan wapnia, suche i nasłonecznione, zajmują gatunki pontyjskie np. zawilec wielkokwiatowy, dzwonek boloński i syberyjski. Występują tu także gatunki atlantyckie np. widłak torfowy, .gnidosz rozesłany i in. Świat zwierzęcy reprezentują ssaki: jelenie, sarny, daniele, dziki, łosie, borsuki, lisy i inne oraz ptaki: orlik krzykliwy, kruk, puchacz, czarny bocian, żuraw, cietrzew, orzechówka, pliszka górska i in. Bogaty jest świat owadów m. in. występuje tu wiele gatunków motyli np.: admirały, pazie, pawiki (na zdjęciu po prawej – rusałka pawik), mieniaki, złotawce, modraszki.

Najbardziej wartościowe fragmenty przyrodnicze znajdują się pod ochroną w Świętokrzyskim Parku Narodowym oraz w rezerwatach, wśród których wymienić należy rezerwaty geologiczne (im. J. Czarnockiego i Kadzielnia w Kielcach, Góra Zelejowa, Góra Miedzianka, Skałki Piekło pod Niekłaniem, Jaskinia Raj), leśne (Świnia Góra, Zamczysko, Mroczków, Majdów i Radomice) oraz krajobrazowe (Karczówka) i torfowiskowe (Białe Ługi). Obok Zagnańska rośnie najsłynniejsze drzewo w Polsce – dąb „Bartek”.

Klimat Gór Świętokrzyskich wyróżnia się średnią temperaturą roczną niższą od Warszawy lub Krakowa, wynoszącą 6 – 7°C oraz skróconym okresem wegetacyjnym, wynoszącym 150–200 dni. Opady osiągają średnią roczną 650–900 mm, a śniegi zalegają dłużej niż na terenach sąsiednich. Wiatry wieją przeważnie z zach., pd. i pd.-zach., zwłaszcza w grudniu, styczniu i lutym, w lecie w lipcu. Lipiec jest najbardziej deszczowym miesiącem roku. Liczba dni z opadem osiąga w roku ilość 120–170 dni. Pokrywa śnieżna występuje przez 50–90 dni, a 50–60 dni rocznie jest mroźnych. Mgły częściej występują w dolinach.

Najstarsze ślady pobytu człowieka odkryto w jaskini Raj (na zdjęciu po prawej) koło Chęcin oraz na terenie kamieniołomu Lipnik koło Ostrowca Świętokrzyskiego; pochodzą one sprzed 60–50 tys. lat. Bogactwa naturalne Gór Świętokrzyskich spowodowały, iż człowiek eksploatował je już bardzo dawno. W młodszej epoce kamiennej tj. w neolicie 4200–1700 lat p.n.e. istniały na tym obszarze kopalnie np. w Krzemionkach Opatowskich (fragmenty starych chodników są dzisiaj udostępnione do zwiedzania). Rozwój górnictwa i hutnictwa, mającego duże tradycje, wiąże się z okresem rzymskim tj. od początków n.e. do 400 r. Badania archeologiczne zarejestrowały ok. 4.000 stanowisk prymitywnych pieców hutniczych tzw. dymarek. Największe ich nagromadzenie znajduje się wokół złóż rudy żelaza w Rudkach, w Starej i Nowej Słupi, w Kunowie i in. miejscowościach. Hutnictwo rozwijało się w oparciu o te złoża oraz o paliwo, którego dostarczały okoliczne lasy. Od XIV w. zaczęły powstawać także kuźnice, wyposażone w miechy i młoty, poruszane przy pomocy kół wodnych. W 1577 r. w Górach Świętokrzyskich istniały 64 kuźnice. Taką kuźnicę z XIX w. można obejrzeć dzisiaj we wsi Stara Kuźnica. Rozwój hutnictwa pociągnął za sobą konieczność eksploatacji głębszych złóż rudy. W dorzeczu Kamiennej i w okolicach Końskich rozwijało się górnictwo rud żelaza, w okolicach Kielc i Chęcin górnictwo miedzi i ołowiu; dosyć dobrze zachowane pozostałości takiej kopalni znajdują się na Górze Miedziance koło Chęcin. Zaczęto eksploatować marmury chęcińskie (wapień dewoński), zlepieniec zygmuntowski, kwarcyty i piaskowiec szydłowiecki. Rozwój przemysłu zahamowały najazdy szwedzkie w XVII w. Po wojnach szwedzkich dalszy rozwój przemysłu. Powstawały wielkie piece np: w Samsonowie (pozostałości istnieją do dzisiaj), Suchedniowie, Parszowie. Na przełomie XVIII i XIX w. istniało 120 kopalni rud żelaza. W 1818-24 r. dyrektorem Wydziału Przemysłu i Kunsztów w rządzie Królestwa Polskiego był Stanisław Staszic, twórca potęgi Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Z tego okresu pozostało wiele cennych dzisiaj zabytków techniki m. in.: w Bobrzy, Nietulisku, Samsonowie, Sielpi Wielkiej. Tradycje Staropolskiego Okręgu Przemysłowego podtrzymują dzisiaj liczne zakłady m. in.: w Kielcach, Końskich, Ostrowcu Świętokrzyskim, Skarżysku-Kamiennej i Starachowicach.

Ze względu na krajobraz i bogactwo pamiątek przeszłości, Góry Świętokrzyskie należą do terenów najbardziej atrakcyjnych w Polsce. Spośród zabytków architektury na największą uwagę zasługują zabytkowe budowle Bodzentyna, Chęcin, Jędrzejowa, Kielc, Szydłowca, Szydłowa, Św. Krzyża (na zdjęciu po lewej), Ujazdu, Wąchocka oraz budowle w Grabkach Dużych, Klimontowie, Kurozwękach, Mnichowie, Oblęgorku, Śladkowie, Św. Katarzynie, Tarczku. Pałac biskupi w Kielcach i opactwo Cystersów w Wąchocku są zabytkami o największej wartości, mającymi rangę światową.

Lasy pokrywające krainę świętokrzyską stanowiły w czasie zaborów i okupacji hitlerowskiej schronienie dla licznych oddziałów powstańczych i partyzanckich. Na ziemi kieleckiej rozegrał się ostatni akt Insurekcji Kościuszkowskiej; tutaj doszło do kapitulacji powstania 18.XI.1794 r. W czasie powstania listopadowego w zakładach przemysłowych Kielecczyzny produkowano broń i sprzęt wojskowy dla armii powstańczej. W okresie powstania styczniowego w 1863 r. na terenie Gór Świętokrzyskich oddziały powstańcze stoczyły  szereg bitw i potyczek, m.in. pod dowództwem Mariana Langiewicza, Dionizego Czachowskiego, Józefa Hauke-Bossaka. Wielką ostoją ruchu partyzanckiego były lasy świętokrzyskie w II wojnie światowej. Walkę tę rozpoczął mjr Henryk Dobrzański „Hubal”, prowadzący akcje przeciw wojskom niemieckim w 1939-40 r. w pn.-zach. części Puszczy Świętokrzyskiej. W latach 1941-1944 działał na ziemi kieleckiej oddział konspiracyjny „Jędrusiów”, dowodzony przez Władysława Jasińskiego „Jędrusia”. W 1940-41 r. działalność prowadził Związek Walki Zbrojnej, który w 1942 r. przekształcił się w Armię Krajową. Do najbardziej znanych ugrupowań partyzanckich należały oddziały „Ponurego” i „Barabasza”. Od 1942 r. rozpoczęły działalność Bataliony Chłopskie oraz Gwardia Ludowa, której oddział pod dowództwem Ignacego Robba „Narbutta” przeprowadził wiele akcji skierowanych przeciwko najeźdźcom. W styczniu 1944 r. Gwardia Ludowa została przekształcona w Armię Ludową. Na omawianym obszarze działały cztery brygady AL. Wszystkie ugrupowania partyzanckie prowadziły działalność dywersyjną i występowały w obronie miejscowej ludności, wobec której okupant hitlerowski stosował akty terroru i niszczącą akcję eksterminacyjną; wiele wiosek zostało spacyfikowanych przez hitlerowców, a ich mieszkańcy zamordowani lub wywiezieni do obozów koncentracyjnych i na przymusowe roboty. Nasilenie walk nastąpiło we wrześniu 1944 r. w rejonie Puszczy Świętokrzyskiej; do największych bitew partyzanckich doszło m. in. pod Miedzierzą. Gruszką, Stefanowem i na Świniej Górze.