Historia utworzenia Pienińskiego Parku Narodowego sięga 1932 r., kiedy to powstała w Pieninach jednostka Lasów Państwowych pod nazwą „Park Narodowy w Pieninach”. W obecnym kształcie Park i pod obecną nazwą został utworzony dopiero w 1954 r. Reprezentuje on region Pienin, a położony jest w Krainie Karpackiej, w dzielnicy przyrodniczo leśnej Gorców i Beskidu Sądeckiego.

Powierzchnia ogólna Parku wynosi 2.345 ha, z tego 1.686 ha zajmują lasy (72% ogólnej powierzchni), grunty rolne 470 ha (20%), wody 11 ha (0,5%), nieużytki 108 ha (5%) i pozostałe tereny 54 ha (2%). Ochroną ścisłą objęto powierzchnię 518 ha (głównie wschodnie partie Pienin).

Pieniński Park Narodowy jest osobliwością przyrodniczą i krajobrazową w skali europejskiej. Rozciąga się na wys. od około 420 m do 982 m n.p.m. (Trzy Korony), przy granicy ze Słowacją (gdzie Słowacki Park Narodowy). Park zajmuje środkową część Pienin, najbardziej urozmaiconą pod względem ukształtowania terenu, wraz z przełomem Dunajca. Możną tu podziwiać piękne widoki, zarówno z najwyższego szczytu Pienin – z Trzech Koron (982 m n.p.m.) – na zdjęciu obok, z Sokolicy (747 m n.p.m.), jak z tratwy flisackiej płynącej przez przełom Dunajca.

Pieniny zbudowane są z twardych utworów wapiennych, głównie jurajskich i kredowych, na przemian z miękkimi łupkami, marglami i piaskowcami. Taka budowa pozwoliła na powstanie wskutek erozji bardzo urozmaiconego krajobrazu, z pionowymi ścianami wzdłuż przełomu Dunajca dochodzącymi do kilkuset metrów wysokości. Obszar silnie zróżnicowany geologicznie, posiada swoistą rzeźbę (urwiska, skałki, wąwozy); odznacza się dużą zmiennością warunków mikroklimatycznych. Pasmo Pienin przecina niezwykle malownicza przełomowa dolina Dunajca o długości 9 km. Nad wodami rzeki wznoszą się wysokie skalne ściany; potoki, jak: Macelowy, Sobczański, Pieniński, Ociemny; źródła typu wywierzysk.

Głównymi gatunkami lasotwórczymi są: jodła, która zajmuje jako gatunek panujący 62% powierzchni leśnej, świerk 25%, buk 10% oraz lipa, grab, jesion i wiąz. Zachowały się także fragmenty lasu jaworowego z chronioną paprocią – języcznikiem zwyczajnym w runie. Wzdłuż strumieni oraz na terenach zalewowych Dunajca występuje olsza szara. Istnieją też w parku widoczne z daleka reliktowe laski sosnowe. Niskie, przedziwnie powykręcane stare sosny porastające szczyty gór wyrastają do roli symbolu pienińskiego środowiska. Sosna rośnie w zasadzie tylko na szczytach i półkach skalnych, jako relikt wczesnoholoceńskiej fazy rozwoju Pienin.

Flora Parku jest bardzo bogata. Występuje około 1000 gatunków roślin naczyniowych. Obok gatunków niżowych rosną tu gatunki wysokogórskie, relikty arktyczne, endemity południowe i stepowe. Charakterystyczne są kwieciste łąki (obfitujące w storczyki) i murawy naskalne z seslerią skalną Bogata jest także flora mszaków, porostów, wątrobowców, glonów i grzybów. Zaobserwować można również wiele gatunków roślin rzadkich, jak jałowiec sawina, i endemicznych, jak: złocień Zawadzkiego, mniszek pieniński, pszonak pieniński. Stanowisko paleobotaniczne (flora kopalna z pliocenu i plejstocenu).

Bardzo bogata jest fauna Parku. Określono, że w Pieninach występuje 45 gatunków ssaków, 95 gatunków ptaków, 9 gatunków płazów i 6 gatunków gadów oraz wiele gatunków ryb. Niezwykle bogaty jest świat owadów, a wśród nich 1600 gatunków motyli, z najpiękniejszym motylem Pienin, niepylakiem appolo, na czele (na zdjęciu po lewej). W Parku naliczono m. in. 95 gat. rośliniarek, 300 gat. gąsieniczników, 348 gat. muchówek. Żyją tu ryś i żbik oraz rzadkie gatunki ptaków, np.: puchacz, orlik krzykliwy (na zdjęciu po prawej), orzeł przedni, bocian czarny, sóweczka, rzadkie gatunki nietoperzy i owadów. Do atrakcyjnych przedstawicieli fauny zaliczamy też: lisa, borsuka, kunę, jelenia, dzika i tchórza.

Teren parku jest udostępniony dla ruchu turystycznego, któremu służy 25 km oznakowanych szlaków pieszych, prowadzących przez najpiękniejsze zakątki Pienin. Główną, jak się wydaje, atrakcją turystyczną parku jest jednak spływ przełomem Dunajca na tratwach flisackich.

Z zabytków historycznych na uwagę zasługują ruiny zamku w Czorsztynie oraz zamek w Niedzicy, gdzie jest obecnie muzeum regionalne. Siedziba dyrekcji i muzeum Parku oraz ośrodek dydaktyczny znajdują się w Krościenku nad Dunajcem.

PIENINY

Ten osobliwy łańcuch górski rozpościerający się na pn. wsch. od Tatr ma 35 km długości i 5 km szerokości. Wypełnia on centralną część Pienińskiego Pasa Skałkowego, który rozciąga się na przestrzeni 100 km i liczy ok. 1000 skalic. Od północy Dunajec, szosa Nowy Targ – Szczawnica i potok Grajcarek oddzielają Pieniny od Gorców i Beskidu Sądeckiego, na wschód od tegoż Beskidu odgranicza je przełęcz Rozdziela (862 m); od południa potok Lipnik, Dunajec oraz rzeczki Niedzica i Łapszanka stanowią ich naturalną granicę z Zamagórzem Spiskim, a od zachodu poprzez rzekę Białkę sąsiadują Pieniny z Podhalem.

Pieniny dzielą się na trzy grupy: Pieniny Spiskie, rozciągnięte między Białką a Czorsztynem, z największym szczytem Żar (879 m), Pieniny właściwe, wznoszące się między Czorsztynem a Szczawnicą i kulminujące w Trzech Koronach (982 m), do nich zaliczamy także Bystrzyk (704 m) i Zielone Skałki (ok. 640 m) po drugiej stronie Dunajca, wreszcie Małe Pieniny, położone na wschód od wylotu przełomu pienińskiego, z Wysoką (Wysokimi Skałkami – 1052 m), będącą równocześnie najwyższym wzniesieniem Pienińskiego Pasa Skałkowego. Najpiękniejsze i zarazem najpopularniejsze są Pieniny właściwe. Zwykło się je dzielić jeszcze na trzy części: Pieniny Czorsztyńskie, masyw Trzech Koron i Pieninki.

Jak powstały Pieniny? Już 150 mln lat temu na dnie pienińskiego basenu morskiego gromadziły się osady, z których w przyszłości miało powstać to osobliwe pasmo. Potężne ruchy górotwórcze, które wystąpiły w środkowej kredzie i w trzeciorzędzie (paleocenie) doprowadziły do sfałdowania i wynurzenia nowopowstałego pasa skałkowego, w następnej kolejności znów zalewanego przez morze. Dopiero pod koniec epoki paleogeńskiej, na skutek trzeciej już z kolei fazy ruchów górotwórczych, został on wgnieciony między blok tatrzański i magurski, w wyniku czego na miejscu dawnej struktury płaszczowinowej powstał silnie strzaskany, wąski, o zaledwie kilkukilometrowej szerokości zrębowy łuk skałkowy, ciągnący się na przestrzeni ok. 550 km. W związku z gwałtownymi ruchami tektonicznymi wystąpiły też pęknięcia skorupy ziemskiej ułatwiające wylew magmy i powstanie andezytów pienińskich. Na skutek intensywnych procesów denudacyjnych Pieniński Pas Skałkowy zmieniał w ciągu milionów lat swoje oblicze. Niszczycielskiej sile erozji oparły się jedynie twarde wapienie rogowcowe, z których zostały zbudowane tak charakterystyczne szczyty, jak np. Trzy Korony, Nowa Góra, Sokolica, a także wapienie krynoidowe (Czerteż, Wysoka).

Z uwagi na swoje specyficzne położenie na granicy dwóch różnych obszarów klimatycznych, tj. między chłodną Kotliną Czorsztyńsko-Maniowską a znacznie cieplejszymi terenami leżącymi poniżej przełomu pienińskiego, Pieniny wykazują większe zróżnicowanie klimatyczne niż w innych grupach górskich i wykształcają odrębne cechy lokalne, które warunkują rozwój z jednej strony flory arktycznej, a z drugiej – południowej. Wpływ na klimat Pienin wywierają nie tylko wysokość nad poziom morza, rzeźba terenu czy ekspozycja, ale także warunki petrograficzne, bowiem skały wapienne o ekspozycji południowej wytwarzają odrębny klimat lokalny (intensywniejsze nasłonecznienie, słabsze wiatry, mniejsza ilość opadów), co wpływa na charakter pienińskiej flory i fauny. Wpływ na: klimat Pienin, zdecydowanie ujemny, wywarła również zapora czorsztyńska, która zakłóciła istniejącą równowagę termiczną i doprowadziła do nieodwracalnych zmian w charakterze tutejszej flory i fauny. Wiosna w Pieninach jest sucha i słoneczna, lato krótkie, upalne, lecz równocześnie o największym natężeniu opadów, jesień długa, pogodna, choć wietrzna, zima stosunkowo mało mroźna i słoneczna. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech klimatu pienińskiego jest duże nasłonecznienie. Sięga ono ok. 1.600 godz. rocznie, średnio 4,4 godz. dziennie, przy czym w lecie jest najdłuższe, na wiosnę większe niż, jesienią, a najkrótsze w zimie. Pieniny charakteryzuje szczególnie niski stan opadów atmosferycznych. Ich średnia roczna wynosi przykładowo dla Krościenka 731 mm, dla Czorsztyna 744 mm, a dla Szczawnicy 854 mm. Przeważają wiatry zachodnie, często występują również wiatry północne, najrzadziej zaś południowo-wschodnie. Przy wiatrach zachodnich występuje zjawisko spychania mas chłodnego powietrza ku wschodowi, które zahamowane przez wody Dunajca, zwłaszcza na zakolach rzeki, powoduje powstanie mgieł. Dzięki tym procesom zimne powietrze tylko częściowo dociera do Pienin, co Powoduje, że obszar leżący poniżej przełomu może wykazać się znacznie cieplejszym klimatem.

Na szczególną uwagę zasługuje ogromne bogactwo tutejszej flory, o czym świadczy najlepiej ok. 1.100 gatunków roślin naczyniowych, ponad 360 gatunków porostów, ok. 200 gatunków mchów i 70 gatunków wątrobowców. Występują wśród nich jednostki systematyczne nigdzie więcej nie spotykane, tzw. endemity, jak np. mniszek pieniński w masywie Trzech Koron, czy pszonak pieniński koło ruin zamku czorsztyńskiego. Należałoby wspomnieć również o reliktach, czyli roślinach pozostałych po ustąpieniu lodowca, jak np. jałowiec sawina, który poza Pieninami nie występuje już nigdzie w Karpatach Zachodnich, czy dębik ośmiopłatkowy, znany tylko z Tatr. Niegdyś w pienińskich lasach dominował buk z jodłą z domieszką drzew liściastych. Dziś zachował się tylko w rejonie Trzech Koron i na zboczach Pieninek. Typowy dla pienińskiego krajobrazu był las jodłowo-świerkowy, wyparty przez sztucznie wprowadzane lasy świerkowe, obecnie jego fragmenty ocalały tylko w dolinie, potoku Krośnicy i dolinie Harczygrundu w Pieninach Czorsztyńskich. Jedyny naturalny kompleks świerczyny, występującej niegdyś w górnym reglu, można spotkać na stokach Wysokiej w Małych Pieninach. Osobliwością szaty leśnej jest reliktowa sosna pospolita, szczególnie efektownie prezentująca się na Sokolicy. Z wielu osobliwości florystycznych słyną również pienińskie łąki. Rośnie tu wiele gatunków storczyków, szafirowych goryczek wiosennych, liliowych zimowitów jesiennych czy ciemnożółtych starców górskich.

Interesująca jest również pienińska fauna. W lasach żyją nieliczne okazy rysia (na zdjęciu po lewej), przeważnie na wschodniej stronie Pieninek, na terenie Zielonych Skałek pod Czorsztynem spotkać można żbika, sporadycznie pojawiają się wilki. Główną ostoją jeleni i dzików są Pieniny Spiskie. W skalnych szczelinach chroni się borsuk, stałymi mieszkańcami Pienin są kuny i gronostaje. W jaskiniach żyje aż 14 gatunków nietoperzy. Na uwagę zasługują wydry (na zdjęciu po prawej), oczyszczające Dunajec z chorych ryb. Z ptaków drapieżnych wyróżnia się orzeł przedni, gnieżdżący się na Facimiechu, spotkać tu również można orlika krzykliwego, myszołowa, sokoła pustułkę czy jastrzębia. Wielką rzadkością jest gnieżdżący się w urwistych turniach kolorowo ubarwiony pomurnik, a do osobliwości górskiej awifauny zalicza się płochacz halny, stały mieszkaniec tatrzańskich hal. Samych ptaków jest zresztą w Pieninach ponad 150 gatunków. Ze świata gadów i płazów warto wymienić jaszczura plamistego, traszkę karpacką (endemit karpacki) czy czarną odmianę żmii. Nader bogaty test świat owadów. Żyje tutaj około 1.800 gatunków motyli, a najpiękniejsze z nich to apollo niepylak i apollo mnemozyna. Liczna jest też fauna chrząszczy, korników – około 40 gatunków, mrówek – około 47 form, w tym 6 górskich.

Z nazwą Pieniny spotykamy się po raz pierwszy u Długosza, który wymienia „Castrum Pieniny”, czyli zamek pieniński. Archeolodzy odkryli w tym miejscu wczesnośredniowieczne grodzisko (VII–XII w.) świadczące niezbicie o wczesnym osadnictwie na tych terenach. Przełom pieniński był wykorzystywany od najdawniejszych czasów jako dogodne przejście na południową stronę Karpat. Pieniny od 1257 r. wchodziły w skład dóbr klarysek sądeckich, później zaś stanowiły własność królewską, zarządzaną przez starostów czorsztyńskich.

Ruch turystyczny, zapoczątkowany w XVIII w. (pierwsza wzmianka o wycieczce w Pieniny pochodzi z 1731 r.), rozwinął się na dobre w następnym stuleciu. Już około 1830 r. wchodzono na Trzy Korony pieszo, bądź wyjeżdżano pod sam szczyt na góralskich konikach. Wówczas geologiczną penetrację Pienin rozpoczął Ludwik Zejszner, botaniczną zaś Franciszek Herbich, badacz flory pienińskiej i autor pierwszego przewodnika po Szczawnicy i Pieninach. Czołowym propagatorem Pienin był właściciel Szczawnicy Józef Szalaj, który wydał mały przewodnik po tym uroczym górskim zakątku i album namalowanych przez siebie krajobrazów pienińskich. W 1893 r. powstał Oddział Pieniński Towarzystwa Tatrzańskiego, który zajął się turystycznym udostępnianiem tej grupy górskiej, znakował ścieżki turystyczne, organizował wycieczki i spływy Dunajcem – atrakcję turystyczną kultywowaną po dzień dzisiejszy (patrz zdjęcie po lewej). Dla ochrony niepowtarzalnego krajobrazu i niezrównanego bogactwa żywej i martwej przyrody juz w 1930 r. powstał Pieniński Park Narodowy, powołany na nowo do życia w 1954 r.