NARWIAŃSKI PARK NARODOWY, utworzony w 1996 roku na Nizinie Podlaskiej w dolinie rzeki Narwi, w obecnym województwie podlaskim, w celu ochrony istniejących tutaj ekosystemów podmokłych i wodnych. Położony między Surażem na południu a Rzędzianami na północy; obejmuje fragment bagiennej Doliny Narwi Górnej o bardzo rozwiniętym ekosystemie rzecznym (rozlewiska i zakola rozczłonkowanego koryta rzeki). Dno doliny zalega na poziomie 118 m (Suraż) – 110,7 m n.p.m. (Rzędziany).

Otoczenie to wysoczyzny morenowe dochodzące do 160 m n.p.m.: od wschodu Wysoczyzna Białostocka, od zachodu Wysoczyzna Wysokomazowiecka. Narew w NPN zasila kilka małych dopływów; przy ujściu Czaplinianki koło wsi Topilec zespół 32 stawów rybnych o powierzchni 37 ha. 73% Parku stanowią użytki ekologiczne, 10% użytki rolne, 9% wody i 4% lasy (przeważnie olsy). Dolinę wypełniają torfy o średniej miąższości 1 m.

W obrębie parku wyodrębniono 46 zespołów roślinności, a w tym 33 zespoły roślinności wodnej i szuwarowej. Najbardziej rozpowszechniona jest roślinność szuwarowa, ponadto występują zbiorowiska zarośli wierzbowych, łąkowe, ziołoroślowe oraz kserotermiczne. Na terenie Parku występuje 13 gatunków roślin chronionych: grzybienie białe, grążel żółty, kosaciec syberyjski, rosiczka okrągłolistna, storczykowate.

Bogata awifauna – około 200 gatunków. Na tym, w końcu niewielkim obszarze gnieździ się ponad 150 gatunków ptaków lęgowych. Dla wielu z nich egzystencja poza tym rejonem jest już zagrożona. Zaliczamy do nich m.in.: różeńca, świstuna, dubelta, brzęczka, wodnika i rybitwę czarną. W czasie wiosennych przelotów teren parku jest dla tych ptaków jedyną ostoją oraz ważnym miejscem odpoczynku i żerowania. Ich zgrupowania liczą wtedy po kilka tysięcy osobników.; w wodach występują 22 gatunki ryb. Ustalono, że na obszarze parku mieści się ponad 30 gatunków ssaków. Wśród nich wspomnieć trzeba: łosia, bobra, wydrę, gronostaja, dzika, jelenia oraz sarnę.

Obiekty zabytkowe to: reduta Koziołek, założenie dworsko-ogrodowe w Kurowie, kościół w Waniewie, tradycyjne drewniane zagrody i budynki wiejskie kryte strzechą, wiatraki, kapliczki. Dla turystów atrakcją są przejażdżki łódkami „pychówkami” oraz prywatne muzeum archeologiczne w Surażu; szlaki piesze, szlak wodny Narwią, miejsca biwakowe, kąpieliska, punkty widokowe; udostępnione wędkowanie. Powierzchnia 7.350 ha, Siedziba dyrekcji oraz Centrum Informacyjno-Edukacyjne w Kurowie. Leżące w pobliżu parku miasta: Choroszcz, Łapy i Tykocin mają dogodne połączenie autobusowe z Białymstokiem.

Położenie i powierzchnia

Narwiański Park Narodowy leży w północno-wschodniej części Polski w województwie podlaskim. Powierzchnia całkowita parku utworzonego w 1996 r. wynosi 7.350 ha z czego 6.000 ha zajmują bagna i wody, otulina 15.408 ha. Na terenie parku dominuje własność prywatna, głównie drobnych rolników. Własność Skarbu Państwa stanowi zaledwie 2.057 ha. Bagna, tereny podmokłe i wody są dominującymi ekosystemami i zajmują około 90% obszaru parku.

Park znajduje się w Dolinie Górnej Narwi. Obejmuje on bagienną dolinę Narwi pomiędzy Surażem i Rzędzianami, która stanowiła znaczną część utworzonego w 1985 roku Narwiańskiego Parku Krajobrazowego.

Geologia, geomorfologia i gleby

Dolina Narwi pomiędzy Surażem i Rzędzianami wykształciła się w kompleksie osadów lodowcowych, zajmując centralną część obniżenia w powierzchni wysoczyzn morenowych. Miąższość tych osadów waha się od 117 do 200 m.

Dolina Narwi jest stosunkowo głęboko wcięta w wysoczyzny i zabagniona. Powierzchnia doliny zalega 5-25 m niżej od terenów bezpośrednio przylegających, a jej spadek wynosi zaledwie 0,19%. Dolinę wypełniają torfy, osiągające średnio 1 m miąższości, zalegające na płytkich mułach lub iłach oraz bezpośrednio na piaskach podłoża. Dolina składa się z odcinków rozszerzonych, basenowych i zwężonych przypominających przełomy rzeczne.

Rzeźba parku ukształtowała się podczas zlodowacenia środkowopolskiego. Lodowiec zanikał powierzchniowo, nadbudowując wysoczyzny moreną, a w obniżeniach podłoża pozostawały bryły martwego lodu. Wytopienie się największych brył dało początek dzisiejszej dolinie Narwi. O wytopiskowej genezie doliny świadczy obecność na jej zboczach form pochodzenia glacjalnego: kemów, nisz i dolinek wytopiskowych. Zabagnienie doliny nastapiło po zmianie koryta rzeki z meandrującego na wielokorytowe, które miało miejsce na przełomie okresu atlantyckiego oraz subborealnego (około 4500 lat temu).

W dolinie i na obszarze parku dominują gleby bagienne. Najczęściej spotykane wśród nich są gleby torfowo-bagienne zajmujące zwarte powierzchnie w środkowej części doliny. Mniejsze znaczenie mają gleby torfowe okresowo podsychające i torfowo-mułowe. Gleby torfowo-murszowe w średnim stopniu zmurszenia występują punktowo. Gleby glejowe właściwe, torfiasto-glejowe i mułowo-glejowe spotykane są w południowej części doliny. Zajmują one położenia na pograniczu torfowisk i zboczy doliny.

Wody

Dolina jest zasilana przez wody powierzchniowe (cieki wodne i spływy powierzchniowe) i wody wgłębne z poziomu przypowierzchniowego i prawdopodobnie z dwóch poziomów wodonośnych, co przy rozgałęzionych korytach rzeki spowodowało, że wykształcił się tutaj rozległy, wypełniajacy niemal całe dno doliny, ekosystem bagienny z mozaikowym układem rozlewisk, siedlisk bagiennych, zabagnionych i lądowych.

Sieć hydrograficzną tworzy Narew oraz Liza, Szeroka Struga, Awissa, Kurówka (dopływy lewe) oraz Kowalówka, Turośnianka i Czaplinianka (dopływy prawe).

Roślinność

Dominujące powierzchniowo w parku szuwary turzycowiskowe reprezentowane są przez 14 zespołów roślinnych, szuwary trzcinowe – przez 7 zespołów, a roślinność wodna przez 12 zespołów. Poza tym występują tu zbiorowiska łąkowe i ziołoroślowe oraz 2 zespoły zarośli wierzbowych i 4 zespoły leśne. Na grądzikach wśród bagien spotyka się roślinność kserotermiczną. W wielu miejscach zachowała się poprzeczna strefowość zbiorowisk począwszy od zbiorowisk wodnych poprzez immersyjne, z głębokim corocznym zalewem, zbiorowiska emersyjne z roślinnością turzycowo-mszystą aż do strefy olszyn bagiennych, usytuowanych na obrzeżach doliny. Wiele zbiorowisk należy do rzadko spotykanych w kraju. Na bagnach i terenach zabagnionych występuje blisko 200 gatunków roślin naczyniowych, w tym 13 objętych ochroną gatunkową.

Zwierzęta

Wielkim walorem doliny Narwi i parku jest ornitofauna. W latach 1979 - 1981 stwierdzono w dolinie obecność 179 gatunków ptaków, w tym 149 gatunków lęgowych. Decyduje o tym powszechne występowanie kilku gatunków dominujących (rokitniczka, potrzos, brzęczka, trzcinniczek, krzyżówka), stanowiących 60% ornitofauny oraz występowanie gatunków charakterystycznych dla doliny, związanych z szuwarami bagiennymi (kropiatka, zielonka, rybitwa czarna, bąk, błotniak stawowy). Dolina Narwi spełnia kryteria, które kwalifikują ten obszar jako ostoję lęgową ptaków wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym i europejskim. Jest ona rejonem lęgowym ponad 1% populacji europejskiej co najmniej 10 gatunków ptaków, w tym bąka, cyranki, błotniaka stawowego, błotniaka łąkowego, zielonki, kropiatki, derkacza, i dubelta, oraz miejscem rozrodu trzech gatunków ptaków zagrożonych wymarciem w skali światowej – bielika, derkacza i wodniczki.

Na terenie parku występuje około 40 gatunków ssaków. Wśród nich jest niewielka populacja łosia i wydry oraz liczna (260 szt.) bobra. Środowiska wodne doliny są zasobne w ryby, których stwierdzono w parku 22 gatunków. W parku odnotowano m.in. także obecność 13 gatunków płazów.

Kultura materialna i turystyka

Walory kulturowe parku to głównie zabytki budownictwa takie jak: reduta obronna „Koziołek”, istniejące do dziś w wielu wsiach tradycyjne drewniane zagrody i budynki wiejskie kryte strzechą, wiatraki, krzyże przydrożne i kapliczki oraz takie elementy krajobrazu jak wysokie kopce siana pozostające na łąkach przez okres zimy. Jedną z największych atrakcji Suraża jest prywatne muzeum archeologiczne Władysława Litwińczuka.

Swoistą atrakcją pobytu jest przejażdżka tradycyjnymi łódkami „pychówkami” (na zdjęciu po lewej). Łodzie te wykorzystywano do łowienia ryb i do przewozu siana. W zarządzie parku jest zabytkowy dwór w Kurowie (położony na skraju doliny), który spełnia rolę siedziby dyrekcji i centrum informacyjnego.